Το πρώτο κονσέρτο για βιολί γράφτηκε το 1947-1948 αλλά δημοσιεύθηκε το 1956.
Η καθυστέρηση παρουσίασης οφείλεται στο κλίμα διώξεων πολλών μουσικών που έγιναν το 1948 και είχαν κύριο εκφραστή τον Andrei Zhdanov. Στα επτά χρόνια που μεσολάβησαν από την σύνθεση έως την πρώτη παρουσίαση οι αλλαγές που έγιναν στο έργο ήταν μάλλον μικρές. Η διασκευή και η ετοιμασία για την δημοσίευση του κονσέρτου ξεκίνησε μετά το τέλος της περίφημης 10ης συμφωνίας που ολοκληρώθηκε το 1953.
Το έργο αφιερώθηκε στον David Oistrakh που το παρουσίασε κάτω από την διεύθυνση του Yevgeny Mravinsky με την φιλαρμονική του Leningrand το 1955. Ο Oistrakh ήταν επίσης αυτός που υπερασπίσθηκε το έργο μετά την πρεμιέρα, τόσο με γραπτό του κείμενο στον τύπο όσο και με την διεθνή προβολή του.
Η πρώτη παρουσίαση στην Αμερική έγινε από τον Oistrakh υπό την διεύθυνση του Δημήτρη Μητρόπουλου.
Ο συνθέτης επέμενε το έργο να πάρει το σωστό αριθμό op.77 σύμφωνα με την χρονολογία σύνθεσης και όχι op.99 που αντιστοιχεί στην ημερομηνία δημοσίευσης. ‛Ήθελε με αυτό τον τρόπο να δηλώσει σιωπηλά ότι το έργο υπήρχε καταχωνιασμένο καιρό πριν την δημοσίευση του.
1. Nocturne (Moderato)
Το πρώτο μέρος η Nocturne ξεκινά με την εναρκτήρια μελωδία από τα τσέλα και τα κοντραμπάσα που απλώς δίνουν το έναυσμα για να ξεκινήσει το βιολί μια σειρά λυρικών παραλλαγών αυτοσχεδιαστικού χαρακτήρα. Η ορχήστρα σε όλο το πρώτο μέρος έχει τον δεύτερο ρόλο. Συνοδεύει το βιολί σχεδόν υπόκωφα, προσφέροντας μια παχιά βελούδινη βάση πάνω στην οποία οι ήρεμες ρευστές μελωδίες του βιολιού αποδίδονται στην αναζήτηση μιας, φευ, ατέρμονης μελωδίας.
Για μόνο μια στιγμή η ένταση της μουσικής ανεβαίνει με μια αρμονική παραφωνία δήλωση σαρκασμού. Ένα νυκτερινό όμως δεν προσφέρεται για έκρηξη συναισθημάτων αλλά για περισυλλογή και ονειροπόληση. Έτσι το κλίμα ηρεμίας που χαρακτηρίζει όλο το πρώτο μέρος, επανέρχεται γρήγορα μέχρι το κλείσιμο.
Σπάνια θα ξανασυναντήσει κανείς τον Shostakovich τόσο γαλήνιο .
Ο Shostakovich στα συμφωνικά του έργα δεν μας έχει συνηθίσει σε μελωδίες όπως οι συμπατριώτες του Prokofiev ή και ακόμη περισσότερο ο Tchaikovsky. Αν όμως ακούσεις μέρη από την κινηματογραφική του μουσική θα ανακαλύψεις ότι έχει συνθέσει αυτόνομες μελωδίες που δύσκολα πιστεύεις ότι μπορεί να προέρχονται από αυτόν τον συνθέτη.
Στα μεγάλης κλίμακας έργα του σπάνια χρησιμοποιεί αυτή του την ικανότητα. Εξαίρεση ίσως είναι το τραγούδι της 11ης συμφωνίας «επέσατε θύματα αδέλφια μου εσείς… ». Αυτό που τον ενδιαφέρει, στην συμφωνική μουσική, είναι να μεταφέρει συγκεκριμένα συναισθήματα (σε μια μουσικά κατανοητή γλώσσα) για το σύνολο ή για μέρος ενός έργου. Έτσι ο ακροατής δεν μπορεί να σιγοψιθυρίσει κάποιον σκοπό, αλλά μπορεί να κοινωνήσει του συναισθήματος που εκφράζεται στην συγκεκριμένη περίπτωση από την Nocturne.
2. Scherzo (Allegro)
Κλαρινέτο και φλάουτο ξεκινούν με το βιολί να διακόπτει με οξύς και μανιώδεις τονισμούς το άναρχο βουητό των ξύλινων πνευστών. Η μουσική ακούγεται άγρια, γκροτέσκα, χωρίς ρυθμό. Πριν περάσει 1,5 λεπτό ακούγεται το μουσικό του ακρωνύμιο (όπως και σε άλλα έργα του) και το μουσικό θέμα του πρώτου μέρους σταθεροποιείται και ξεκαθαρίζει. Αμέσως μετά εισάγεται με ντέφι και ξυλόφωνο ένα δεύτερο μουσικό θέμα που είναι ένας διακριτός Εβραϊκός χορός.
Εδώ το ρυθμικό σφρίγος ενός χορού, που από την φύση του αποτελεί εκδήλωση χαράς, εντάσσεται σε μια ζοφερή μουσική ατμόσφαιρα. Αυτό αποτελεί ένα ευφυές καλλιτεχνικό εύρημα αντίθεσης αφού είναι σαν να βάζεις κάποιον που τα μάτια του είναι γεμάτα δάκρυα να σου χορέψει. Άλλωστε ο χορός αποτελεί έναν αρχέγονο φορέα συναισθημάτων που δικαιολογεί όλων των ειδών τις διαθέσεις.
Το scherzo συνεχίζει με αμείωτη ενέργεια, φόρτιση και τραχύτητα την σύντομη ως το τέλος πορεία του.
Το ενδιαφέρον του Shostakovich για την Εβραϊκή μουσική έχει εκδηλωθεί με τον κύκλο τραγουδιών από την Εβραϊκή λαϊκή ποίηση και η καταγγελία του αντισημιτισμού έφθασε στο απόγειο της με την σύνθεση της 13ης συμφωνίας.
3.Passacaglia (Andante)
H Passacaglia αποτελεί μια μορφή συνθετικής γραφής που πρωτοεμφανίσθηκε στην μουσική του μπαρόκ. Στο μπαρόκ η passacaglia αποτελούσε μια σειρά παραλλαγών, συχνά του βιολιού, πάνω σε ένα ostinato (ένα συνεχώς επαναλαμβανόμενο μουσικό θέμα που λειτουργεί σαν αναφορά) από ένα μπάσο. Η πιο διάσημη passacaglia είναι η Chaconne από το την δεύτερη παρτίτα για βιολί του Bach.
Οι μεγάλοι συνθέτες υιοθετούν και διασκευάζουν συχνά τις μουσικές δομές του παρελθόντος προσαρμόζοντας τες στις δικές τους ανάγκες έκφρασης. Ξέρουν καλά ότι η φόρμα, με άλλα λόγια η οργάνωση της μουσική έκφρασης, είναι το ίδιο σημαντική με την ουσία της μουσικής που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η έκφραση συναισθημάτων. Διασκευάζοντας τις παλιές δομές πετυχαίνουν κάτι ακόμη. Παρουσιάζουν την μουσική τους με έναν οικείο και ως εκ τούτου κατανοητό στον ακροατή τρόπο. Αυτό αποτελεί έναν συμβιβασμό ανάμεσα στην νεωτερικότητα του έργου τους και την δημοφιλία που χρειάζεται για να γίνει αποδεκτό.
Η Passacaglia αποτελεί το κέντρο βάρους του κονσέρτου. Χωρίς υπερβολή θεωρείται σαν μια από τις λαμπρότερες σελίδες του βιολιού. Έτσι το κονσέρτο αυτό πήρε την θέση του σαν συνεχεία των άλλων μεγάλων κονσέρτων βιολιού του παρελθόντος.
Αποτελείται από εννέα παραλλαγές και μια cadenza.
Στην πρώτη παραλλαγή τα βαθύχορδα με τα τύμπανα παρουσιάζουν το θέμα της passacaglia και τα κόρνα παίζουν μια σοβαρή έως κατηφή φαμφάρα.
Στην δεύτερη παραλλαγή η τούμπα με το φαγκότο παίρνουν το θέμα με τα αγγλικά κόρνα και τα κλαρινέτα να παίζουν ένα χορικό που ο ήχος του θυμίζει το εκκλησιαστικό όργανο. Στην απειλητική αυτή ατμόσφαιρα από την μουσική της ορχήστρας έρχεται τώρα, στην τρίτη παραλλαγή, το βιολί να ικετεύσει για λίγη ειρήνη. Σε κάθε παραλλαγή που ακολουθεί το σόλο του βιολιού γίνεται όλο και πιο έντονο, όλο και πιο παθιασμένο, όλο και πιο λυρικό μέχρι τη κορύφωση που παρέα με τα υπόλοιπα έγχορδα της ορχήστρας παίζουν το θέμα της passacaglia σε fortissimo. Σιγά σιγά η ένταση της μουσικής μειώνεται, το πάθος της ορχήστρας εξανεμίζεται και ο βιολιστής συνεχίζει ήρεμα μέχρι την cadenza του.
Η cadenza είναι μεγάλη (διαρκεί όσο και το τελευταίο μέρος, περίπου πέντε λεπτά) και απαιτεί ύψιστη δεξιοτεχνία. Περιλαμβάνει όλο το θεματικό υλικό που ως τώρα έχει ακουστεί. Στην πορεία της η ένταση σταδιακά αυξάνει μέχρι η ορχήστρα να ξαναμπεί και να οδηγήσει χωρίς διακοπή στο ανακουφιστικό allegro ξέσπασμα του τελευταίου μέρους.
4.Burlesque (Allegro con brio)
Το τελευταίο μέρος είναι όπως λέει και η περιγραφή ένα φινάλε burlesque που απαιτεί αθλητικές επιδόσεις. Ξεκινά αμέσως μετά την Passacaglia με ένα tutti της ορχήστρας στο θέμα της Nocturne, Οι ταχύτητες είναι τόσο υψηλές που στην πρώτη ακρόαση το θέμα της Nocturne δεν αναγνωρίζεται.
Λέγεται ότι η αρχική σύνθεση του φινάλε άρχιζε με το βιολί αλλά ο Shostakovich την άλλαξε αρχίζοντας με την ορχήστρα, όταν ο Oistrakh του ζήτησε λίγο χρόνο ίσα για να προλάβει να σκουπίσει το δοξάρι του μετά την cadenza.
Όταν ξαναμπαίνει το βιολί η μουσική ακούγεται ρωσική και χορευτική. Η passacaglia παρωδείται από το κόρνο και ξύλινα πνευστά και τα tempi είναι presto. Ο βιολιστής συνεχίζει τις δοξαριές του με δαιμονική ένταση με την μουσική να φλέγεται μέχρι το απότομο κλείσιμο της.
Μοναδική ακρόαση από δίσκο βινυλίου της Melodiya-EMI, εγγραφή του 1959.
Βιολί David Oistrakh. Διεύθυνση Yevgeny Mravinsky. Φιλαρμονική ορχήστρα του Leningrand.
Ο ήχος είναι ζεστός, το βιολί ακούγεται υπέροχα αλλά κάποιες λεπτομέρειες, όταν παίζει η ορχήστρα κάτω από το βιολί, δεν ακούγονται πολύ καθαρά. Για να τις ακούσω έπρεπε να πλησιάσω το ηχείο.
Η καθυστέρηση παρουσίασης οφείλεται στο κλίμα διώξεων πολλών μουσικών που έγιναν το 1948 και είχαν κύριο εκφραστή τον Andrei Zhdanov. Στα επτά χρόνια που μεσολάβησαν από την σύνθεση έως την πρώτη παρουσίαση οι αλλαγές που έγιναν στο έργο ήταν μάλλον μικρές. Η διασκευή και η ετοιμασία για την δημοσίευση του κονσέρτου ξεκίνησε μετά το τέλος της περίφημης 10ης συμφωνίας που ολοκληρώθηκε το 1953.
Το έργο αφιερώθηκε στον David Oistrakh που το παρουσίασε κάτω από την διεύθυνση του Yevgeny Mravinsky με την φιλαρμονική του Leningrand το 1955. Ο Oistrakh ήταν επίσης αυτός που υπερασπίσθηκε το έργο μετά την πρεμιέρα, τόσο με γραπτό του κείμενο στον τύπο όσο και με την διεθνή προβολή του.
Η πρώτη παρουσίαση στην Αμερική έγινε από τον Oistrakh υπό την διεύθυνση του Δημήτρη Μητρόπουλου.
Ο συνθέτης επέμενε το έργο να πάρει το σωστό αριθμό op.77 σύμφωνα με την χρονολογία σύνθεσης και όχι op.99 που αντιστοιχεί στην ημερομηνία δημοσίευσης. ‛Ήθελε με αυτό τον τρόπο να δηλώσει σιωπηλά ότι το έργο υπήρχε καταχωνιασμένο καιρό πριν την δημοσίευση του.
1. Nocturne (Moderato)
Το πρώτο μέρος η Nocturne ξεκινά με την εναρκτήρια μελωδία από τα τσέλα και τα κοντραμπάσα που απλώς δίνουν το έναυσμα για να ξεκινήσει το βιολί μια σειρά λυρικών παραλλαγών αυτοσχεδιαστικού χαρακτήρα. Η ορχήστρα σε όλο το πρώτο μέρος έχει τον δεύτερο ρόλο. Συνοδεύει το βιολί σχεδόν υπόκωφα, προσφέροντας μια παχιά βελούδινη βάση πάνω στην οποία οι ήρεμες ρευστές μελωδίες του βιολιού αποδίδονται στην αναζήτηση μιας, φευ, ατέρμονης μελωδίας.
Για μόνο μια στιγμή η ένταση της μουσικής ανεβαίνει με μια αρμονική παραφωνία δήλωση σαρκασμού. Ένα νυκτερινό όμως δεν προσφέρεται για έκρηξη συναισθημάτων αλλά για περισυλλογή και ονειροπόληση. Έτσι το κλίμα ηρεμίας που χαρακτηρίζει όλο το πρώτο μέρος, επανέρχεται γρήγορα μέχρι το κλείσιμο.
Σπάνια θα ξανασυναντήσει κανείς τον Shostakovich τόσο γαλήνιο .
Ο Shostakovich στα συμφωνικά του έργα δεν μας έχει συνηθίσει σε μελωδίες όπως οι συμπατριώτες του Prokofiev ή και ακόμη περισσότερο ο Tchaikovsky. Αν όμως ακούσεις μέρη από την κινηματογραφική του μουσική θα ανακαλύψεις ότι έχει συνθέσει αυτόνομες μελωδίες που δύσκολα πιστεύεις ότι μπορεί να προέρχονται από αυτόν τον συνθέτη.
Στα μεγάλης κλίμακας έργα του σπάνια χρησιμοποιεί αυτή του την ικανότητα. Εξαίρεση ίσως είναι το τραγούδι της 11ης συμφωνίας «επέσατε θύματα αδέλφια μου εσείς… ». Αυτό που τον ενδιαφέρει, στην συμφωνική μουσική, είναι να μεταφέρει συγκεκριμένα συναισθήματα (σε μια μουσικά κατανοητή γλώσσα) για το σύνολο ή για μέρος ενός έργου. Έτσι ο ακροατής δεν μπορεί να σιγοψιθυρίσει κάποιον σκοπό, αλλά μπορεί να κοινωνήσει του συναισθήματος που εκφράζεται στην συγκεκριμένη περίπτωση από την Nocturne.
2. Scherzo (Allegro)
Κλαρινέτο και φλάουτο ξεκινούν με το βιολί να διακόπτει με οξύς και μανιώδεις τονισμούς το άναρχο βουητό των ξύλινων πνευστών. Η μουσική ακούγεται άγρια, γκροτέσκα, χωρίς ρυθμό. Πριν περάσει 1,5 λεπτό ακούγεται το μουσικό του ακρωνύμιο (όπως και σε άλλα έργα του) και το μουσικό θέμα του πρώτου μέρους σταθεροποιείται και ξεκαθαρίζει. Αμέσως μετά εισάγεται με ντέφι και ξυλόφωνο ένα δεύτερο μουσικό θέμα που είναι ένας διακριτός Εβραϊκός χορός.
Εδώ το ρυθμικό σφρίγος ενός χορού, που από την φύση του αποτελεί εκδήλωση χαράς, εντάσσεται σε μια ζοφερή μουσική ατμόσφαιρα. Αυτό αποτελεί ένα ευφυές καλλιτεχνικό εύρημα αντίθεσης αφού είναι σαν να βάζεις κάποιον που τα μάτια του είναι γεμάτα δάκρυα να σου χορέψει. Άλλωστε ο χορός αποτελεί έναν αρχέγονο φορέα συναισθημάτων που δικαιολογεί όλων των ειδών τις διαθέσεις.
Το scherzo συνεχίζει με αμείωτη ενέργεια, φόρτιση και τραχύτητα την σύντομη ως το τέλος πορεία του.
Το ενδιαφέρον του Shostakovich για την Εβραϊκή μουσική έχει εκδηλωθεί με τον κύκλο τραγουδιών από την Εβραϊκή λαϊκή ποίηση και η καταγγελία του αντισημιτισμού έφθασε στο απόγειο της με την σύνθεση της 13ης συμφωνίας.
3.Passacaglia (Andante)
H Passacaglia αποτελεί μια μορφή συνθετικής γραφής που πρωτοεμφανίσθηκε στην μουσική του μπαρόκ. Στο μπαρόκ η passacaglia αποτελούσε μια σειρά παραλλαγών, συχνά του βιολιού, πάνω σε ένα ostinato (ένα συνεχώς επαναλαμβανόμενο μουσικό θέμα που λειτουργεί σαν αναφορά) από ένα μπάσο. Η πιο διάσημη passacaglia είναι η Chaconne από το την δεύτερη παρτίτα για βιολί του Bach.
Οι μεγάλοι συνθέτες υιοθετούν και διασκευάζουν συχνά τις μουσικές δομές του παρελθόντος προσαρμόζοντας τες στις δικές τους ανάγκες έκφρασης. Ξέρουν καλά ότι η φόρμα, με άλλα λόγια η οργάνωση της μουσική έκφρασης, είναι το ίδιο σημαντική με την ουσία της μουσικής που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η έκφραση συναισθημάτων. Διασκευάζοντας τις παλιές δομές πετυχαίνουν κάτι ακόμη. Παρουσιάζουν την μουσική τους με έναν οικείο και ως εκ τούτου κατανοητό στον ακροατή τρόπο. Αυτό αποτελεί έναν συμβιβασμό ανάμεσα στην νεωτερικότητα του έργου τους και την δημοφιλία που χρειάζεται για να γίνει αποδεκτό.
Η Passacaglia αποτελεί το κέντρο βάρους του κονσέρτου. Χωρίς υπερβολή θεωρείται σαν μια από τις λαμπρότερες σελίδες του βιολιού. Έτσι το κονσέρτο αυτό πήρε την θέση του σαν συνεχεία των άλλων μεγάλων κονσέρτων βιολιού του παρελθόντος.
Αποτελείται από εννέα παραλλαγές και μια cadenza.
Στην πρώτη παραλλαγή τα βαθύχορδα με τα τύμπανα παρουσιάζουν το θέμα της passacaglia και τα κόρνα παίζουν μια σοβαρή έως κατηφή φαμφάρα.
Στην δεύτερη παραλλαγή η τούμπα με το φαγκότο παίρνουν το θέμα με τα αγγλικά κόρνα και τα κλαρινέτα να παίζουν ένα χορικό που ο ήχος του θυμίζει το εκκλησιαστικό όργανο. Στην απειλητική αυτή ατμόσφαιρα από την μουσική της ορχήστρας έρχεται τώρα, στην τρίτη παραλλαγή, το βιολί να ικετεύσει για λίγη ειρήνη. Σε κάθε παραλλαγή που ακολουθεί το σόλο του βιολιού γίνεται όλο και πιο έντονο, όλο και πιο παθιασμένο, όλο και πιο λυρικό μέχρι τη κορύφωση που παρέα με τα υπόλοιπα έγχορδα της ορχήστρας παίζουν το θέμα της passacaglia σε fortissimo. Σιγά σιγά η ένταση της μουσικής μειώνεται, το πάθος της ορχήστρας εξανεμίζεται και ο βιολιστής συνεχίζει ήρεμα μέχρι την cadenza του.
Η cadenza είναι μεγάλη (διαρκεί όσο και το τελευταίο μέρος, περίπου πέντε λεπτά) και απαιτεί ύψιστη δεξιοτεχνία. Περιλαμβάνει όλο το θεματικό υλικό που ως τώρα έχει ακουστεί. Στην πορεία της η ένταση σταδιακά αυξάνει μέχρι η ορχήστρα να ξαναμπεί και να οδηγήσει χωρίς διακοπή στο ανακουφιστικό allegro ξέσπασμα του τελευταίου μέρους.
4.Burlesque (Allegro con brio)
Το τελευταίο μέρος είναι όπως λέει και η περιγραφή ένα φινάλε burlesque που απαιτεί αθλητικές επιδόσεις. Ξεκινά αμέσως μετά την Passacaglia με ένα tutti της ορχήστρας στο θέμα της Nocturne, Οι ταχύτητες είναι τόσο υψηλές που στην πρώτη ακρόαση το θέμα της Nocturne δεν αναγνωρίζεται.
Λέγεται ότι η αρχική σύνθεση του φινάλε άρχιζε με το βιολί αλλά ο Shostakovich την άλλαξε αρχίζοντας με την ορχήστρα, όταν ο Oistrakh του ζήτησε λίγο χρόνο ίσα για να προλάβει να σκουπίσει το δοξάρι του μετά την cadenza.
Όταν ξαναμπαίνει το βιολί η μουσική ακούγεται ρωσική και χορευτική. Η passacaglia παρωδείται από το κόρνο και ξύλινα πνευστά και τα tempi είναι presto. Ο βιολιστής συνεχίζει τις δοξαριές του με δαιμονική ένταση με την μουσική να φλέγεται μέχρι το απότομο κλείσιμο της.
Μοναδική ακρόαση από δίσκο βινυλίου της Melodiya-EMI, εγγραφή του 1959.
Βιολί David Oistrakh. Διεύθυνση Yevgeny Mravinsky. Φιλαρμονική ορχήστρα του Leningrand.
Ο ήχος είναι ζεστός, το βιολί ακούγεται υπέροχα αλλά κάποιες λεπτομέρειες, όταν παίζει η ορχήστρα κάτω από το βιολί, δεν ακούγονται πολύ καθαρά. Για να τις ακούσω έπρεπε να πλησιάσω το ηχείο.
]