Πάσα γυνή χόλος εστί... Carmen του Georges Bizet

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΠΕΡΑ CARMEN

«Πάσα γυνή χόλος εστί. Έχει δ’αγαθάς ώρας. Την μιαν εν θαλάμω, την μιαν θανάτω». Σε ελεύθερη μετάφραση: Η γυναίκα είναι συμφορά. Έχει όμως δύο καλές στιγμές. Την μια στο κρεβάτι, την άλλη όταν πεθαίνει.

Το παραπάνω επίγραμμα ανήκει σε έναν Αλεξανδρινό επιγραμματοποιό, της Ελληνιστικής περιόδου (300-400 μ.Χ), τον Παλλάδα. Ο Γάλλος συγγραφέας Prosper Merimee, χρησιμοποιεί αυτό το επίγραμμα στην έκδοση της τολμηρής του νουβέλας, που εξέδωσε το 1845, της Carmen. H τραγική ιστορία της Carmen έχει τις ρίζες της σε μια ανέκδοτη ιστορία για το φονικό μιας τσιγγάνας που είχε ακούσει ο Merimee, από την κοντέσα Montijo. Η αλήθεια είναι ότι ο Merimee την παραποίησε αρκετά την ιστορία, την τραγικοποίησε, δημιουργώντας μια νουβέλα με αρκετά σοκαριστικό περιεχόμενο. Πέραν της βάσης που είχε για την ιστορία του ο Merimee, χρησιμοποίησε την γνώση που είχε για την ζωή των της φυλής των τσιγγάνων. Η νουβέλα του δεν είχε επιτυχία. Δεν ασχολήθηκε κανείς ούτε θετικά ούτε αρνητικά. Μάλλον αγνοήθηκε. Ο ίδιος ο συγγραφέας αργότερα προσέθεσε ολόκληρο κεφάλαιο που περιέγραφε τα ήθη και τις συνήθειες των τσιγγάνων προσπαθώντας να δώσει στο έργο του μια διάσταση κοινωνιολογικής και ιστορικής μελέτης.

Σήμερα η Carmen είναι γνωστή και θα μείνει στην αιωνιότητα γνωστή ως όπερα του Georges Bizet.

Η νουβέλα μας λέει την ιστορία του ληστή Don Jose, όπου φυλακισμένος μας εξιστορεί τους λόγους που βρέθηκε στην φυλακή, για την δολοφονία της «γυναίκας» του (κατά τα τσιγγάνικα ήθη) Carmen. Ο ίδιος δεν σκότωσε άνθρωπο για 1η φορά. Είχε σκοτώσει τον πρώην σύζυγό της, ως εραστής που ήταν της Carmen, το φοβερό και τρομερό τσιγγάνο Garcia, τον μονόφθαλμο. Ο Garcia ήταν επίσης δολοφόνος, σκότωσε τον συνεργάτη του Ρεμεντάδο. Ο Δον Χοσέ δεν είναι ο αθώος στρατιώτης που μας παρουσιάζεται στην όπερα του Bizet, αλλά αποτελεί έναν κακοποιό. Από την άλλη η τσιγγάνα η Carmen αποτελεί λογοτεχνικά την πρώτη Femme Fatale. Γυναίκα μυστήρια, μοχθηρή και μάγισσα που μαγεύει… ποικιλοτρόπως. Γοητεύει τους ανθρώπους τριγύρω της και τους παρασέρνει στην αγκαλιά της εκμεταλλευόμενη την σεξουαλικότητα της και το μυστήριο που έχει δημιουργήσει γύρω από την προσωπικότητα της. Λάτρης της ελευθερίας αλλά και της αναρχίας, δεν δέχεται για πολύ να έχει κύρη πάνω από το κεφάλι της. Έτσι ο Don Jose εκτός από τον Garcia σκότωσε και αρκετούς άλλους εραστές που σαγήνευσε η Carmen. Ελεύθερη όπως ήταν, είχε δηλώσει στον Don Jose όταν σκότωσε τον Garcia: “Τώρα που είσαι ο άντρας μου, σε αγαπώ λιγότερο από τότε που ήσουν ο εραστής μου. Δεν δέχομαι διαταγές από κανένα. Θέλω να είναι ελεύθερη να κάνω ότι μου αρέσει. Αν το παρατραβήξεις, θέλεις να είσαι αφέντης μου και εγώ δούλα σου, τότε θα βρω και εγώ ένα παλληκάρι που θα σου κάνει ότι έκανες εσύ στον μονόφθαλμο Garcia”. O Don Jose σκότωσε εραστές της Carmen πριν σκοτώσει την ίδια. Της εξομολογήθηκε «Βαρέθηκα να σκοτώνω του εραστές σου, τώρα θα σκοτώσω εσένα!». Όταν τελικά την σκοτώνει η Carmen του λέει «Όλα τελείωσαν μεταξύ μας. Ως rom (σύζυγος στα τσιγγάνικα) έχεις δικαίωμα να σκοτώσεις την romi σου. Η Carmen όμως θα είναι πάντα ελεύθερη!

To λιμπρέτο της όπερας του Bizet, είναι πολύ πιο ήπιο από την νουβέλα του Merimee. Η επιμέλεια και μεταφορά της νουβέλας σε οπερετικό λιμπρέτο έγινε από τους πασίγνωστους λιμπρετίστες Heinri Meilhac και Ludovic Halevy. Οι λιμπρετίστες προσπάθησαν να εξημερώσουν την βιαιότητα που έχει το έργο του Merimee. Οι βίαιοι σκοτωμοί και οι φόνοι παραλείπονται (με εξαίρεση αυτόν της Carmen, που στην ουσία είναι η κατάληξη της υποθέσεως). O Don Jose δεν είναι στυγνός δολοφόνος, αλλά ένας αφελής και παραπλανημένος στρατιώτης μαγεμένος από την τσιγγάνα Carmen. Παράλληλα έπλασαν και νέους ρόλους όπως αυτός της Micaela, μια ευγενική και τρυφερή χωριατοπούλας, με αγνή ψυχή, ερωτευμένη με τον Don Jose, ως αντίβαρο προς την Carmen. Η Carmen παραμένει ελεύθερη ψυχή, γυναίκα μοιραία που χρησιμοποιεί την θηλυκότητα και την σεξουαλικότητα της για να μαγεύει τους άντρες και το καταφέρνει. Όμως ανδρικό ζυγό και υποταγή δεν δέχεται. Προτιμά να πεθάνει.
Ενώ η νουβέλα, πολύ πιο σκληρή από την όπερα, αγνοήθηκε, δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι έγινε το ίδιο και με την όπερα. Ενώ στην όπερα είχαμε ένα εξευγενισμό της ιστορία της Carmen, αυτή ήταν που σόκαρε το κοινό του Παρισιού. Μάλλον το λογοτεχνικό έργο του Merimee ήταν too much ώστε αγνοήθηκε, ενώ η Carmen του Bizet ήταν τόσο αρκετή όσο για να σοκάρει το Παριζιάνικο κοινό.

Η πρεμιέρα δόθηκε στην Opera -Comique του Παρισιού. Μια όπερα που απευθυνόταν στο μικροαστικό κοινό του Παρισιού, που είχε επιτύχει μια κοινωνική και οικονομική καταξίωση. Ο χώρος της Opera-Comique του Παρισιού, ήταν ένας τόπος όπου εκφραζόταν αυτή η καταξίωση. Η Carmen όντας μια ρεαλιστική όπερα, δεν είχε την θέση της σε ένα τέτοιο περιβάλλον όπου αναζητούσε κάτι πιο ανάλαφρό και χιουμοριστικό, με διαλόγους αστείους. Η Carmen είχε ανθρώπους με πραγματικά πάθη, άγρια πάθη και ανθρώπους με αδυναμίες οι οποίες δεν ήταν αποδεκτές. Η αστική τάξη είχε την ανοδική της πορεία και δεν επιθυμούσε να βλέπει αυτά τα δεδομένα. Ο ρεαλισμός της Carmen ήταν αντισυμβατικός με αυτό που αναζητούσε το κοινό της Opera-Comique. Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η Carmen ίσως να ήταν η όπερα που γέννησε το κίνημα του βερισμού. Όπερες βγαλμένες από την ζωή, την καθημερινότητα και τα δράματα της, όπου ήρωες είναι απλοί άνθρωποι με τα καθημερινά πάθη και δυσκολίες τους.

Πολλοί θα μπορούσαν να πουν ότι οι πρεμιέρα ήταν αποτυχημένη. Το ότι επαναλήφθηκε η όπερα 45 φορές ακόμα, δεν δείχνει αυτό το πράγμα. Επίσης δημιουργήθηκε και ένας μύθος σχετικά, για το πόσο στοίχησε στον Bizet η πρεμιέρα κ.λπ κ.λπ Νομίζω είναι λάναθασμένη αυτή η αντίληψη σήμερα. Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για πάταγο άλλα ούτε για απόλυτο θρίαμβο. Η απόλυτη επιτυχία, αποδοχή και αποθέωση ήρθε λίγο πιο μετά όταν η όπερα βγήκε έξω από Γαλλικά σύνορα.

Όλα τα Ευρωπαϊκά κινήματα στην Ευρώπη αναγνώρισαν την Carmen ως ένα μεγαλειώδες έργο. Στην Γερμανία ο Brahms είχε ξετρελαθεί με το έργο και παρακολούθησε το έργο τουλάχιστο 20 φορές. Ο Νίτσε, άφησε ένα σύγγραμμα αφιερωμένο προς την ποιότητα του έργου της Carmen, αναλύοντας τις τραγικές φιλοσοφικές διαστάσεις του έρωτα και παράλληλα ρίχνοντας την χολή του στην Βαγκνερική μουσική (η σχέση του με τον Wagner ήταν εχθρική από ένα σημείο και μετά). O Wagner, ο οποίος απέφευγε να επαινεί άλλους συνθέτες, όταν παρακολούθησε την όπερα είπε «Επιτέλους! Μια αλλαγή. Υπάρχει κάποιος άνθρωπος με νέες ιδέες στο κεφάλι του!». O Tchaikovsky τοποθετήθηκε ίσως πιο σημαντικά από όλους στο έργο, το οποίο σίγουρα επηρέασε την οπερετική του γραφή. Είπε: «Είναι ένα από αυτά τα σπάνια έργα, που εκφράζουν τις προσπάθειες μιας ολόκληρης μουσικής εποχής… σε 10 χρόνια η Carmen θα είναι η πιο λαϊκή όπερα του κόσμου». Τέλος ο Richard Strauss συμβούλευε του σύνθετες ως προς την τεχνική της ενορχήστρωσης: «μην μελετάτε τις παρτιτούρες του Wagner, μελετήστε την Carmen… Τι υπέροχη οικονομία και πως κάθε νότα και παύση βρίσκονται στην σωστή τους θέση».

Απόλυτη αποδοχή λοιπόν, από όλα τα ρεύματα της εποχής, τα οποία ήταν και συγκρουόμενα μεταξύ τους, βρήκαν στην Carmen του Bizet μια συμφωνία. Σήμερα κατά την γνώμη μου, είναι το πιο διάσημο οπερετικό έργο, με τις συχνότερες παραστάσεις.

Έτσι στον κόσμο της όπερας ως μουσικού είδους, κατά την δική μου αντίληψη και εμπειρία θα μπορούσα να δώσω, έστω και προβατικά (ας μην ξεχνάμε ότι συζητάμε για τέχνη) δύο μαθηματικές εξισώσεις.

Α) Σε επίπεδο συνθέτη η εξίσωση είναι
Όπερα = Verdi (ελπίζω να δημιουργηθούν οι συνθήκες να εξηγήσω και να αναλύσω αυτή την πολύ προφανή κατά τα άλλα τοποθέτηση – εξίσωση)

Β) Σε επίπεδο έργου ως μουσικής δημιουργίας:
Όπερα = Carmen

Οι παραπάνω εξισώσεις τοποθετήσεις δεν μειώνουν σημαντικότητα άλλων έργων ή συνθετών, απλά συνοψίζουν το είδος.

Αυτό αποτελεί το κείμενο αποτελεί μια εισαγωγική ανάλυση. Θα ακολουθήσουν σύντομα δύο ακόμα αναρτήσεις στο νήμα συζητήσεων. Το επόμενο θα είναι η παρουσίαση της πλοκής του έργου και θα ακολουθήσει η παρουσίαση κάποιων προτεινόμενων ηχογραφήσεων – ερμηνειών, στα δικά μου πάντα κριτήρια.

Προτιμώ αυτό το «τεμαχισμό» προκειμένου:

α)να αποφύγω ένα μεγάλο κουραστικό και άχαρο κείμενο (νομίζω ότι ήδη είναι μεγάλο το τρέχον κείμενο)

β)Πιστεύω ότι θα βοηθήσει στο συντονισμό και στη συγγραφή, παρουσιάζοντας το έργο πιο δομημένα και ίσως περισσότερα κάποια στοιχεία. Είναι και πιο βολικό – εύκολο για μένα για να είμαι ειλικρινής και πιστεύω ότι θα βοηθήσει και σε αυτούς που ενδιαφέρονται για μια γνώμη - παρουσίαση μη-ειδικού.

… to be continued λοιπόν ...

ΠΛΟΚΗ ΚΑΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΟΠΕΡΑΣ

Πρελούδιο

Στην εισαγωγική μουσική της όπερας μπορούμε να διακρίνουμε 3 βασικές μελωδίες, τις οποίες θα ακούσουμε στην διάρκεια του έργου. Η πρώτη μελωδία είναι το θριαμβευτικό θέμα της ταυρομαχίας όπου μέσα του υποβόσκει μια μικρή φράση που εκφράζει μια ανησυχία, παρά το θριαμβευτικό ύφος της μελωδίας της ταυρομαχίας. Ακολουθεί η μελωδία του ταυρομάχου από την άρια του Εσκαμιγιο. Επανέρχεται η μελωδία της Ταυρομαχίας αλλά μετά ακολουθεί η μελωδία της Μοίρας. Η Μελωδία που σημαίνει τον θάνατο της Carmen και την καταστροφή του Don Jose. Η μελωδία της μοίρας επαναλαμβάνεται και κορυφώνεται σε ένα ξέσπασμα (φορτίσιμο) από όλη την ορχήστρα.

Η Αυλαία ανοίγει

Πρώτη Πράξη

Οι στρατιώτες της φρουράς φλυαρούν και παρατηρούν τους περαστικούς στην πλατεία της Σεβίλλης (χορωδιακό), έξω από ένα καπνεργοστάσιο. Πρωτοστατεί ένας στρατιώτης ο Morales, ο οποίος παρατηρεί μια νεαρή ξένη χωριατοπούλα. Είναι η Μικαέλα μια ορφανή κοπέλα, μεγαλωμένη από την μητέρα του στρατιώτη. Don Jose. Ψάχνει τον Don Jose για να του δώσει τα νέα από την πατρίδα και από την μάνα του. Ο Μοράλες την πληροφορεί ότι έχει υπηρεσία και ότι θα επιστρέψει με την αλλαγή της φρουράς. Καθώς η Μικαέλα φεύγει οι στρατιώτες και ο Μοράλες ειδικά ερωτοτροπουν μαζί, αυτή όμως τους αποφεύγει ευγενικά.

Η φρουρά την έρχεται. Ο ερχομός τους γίνεται δεκτό με από ένα εμβατήριο και χορωδία των χαμινιών. Τα ανήλικα και φτωχα παιδιά της Σεβίλλης υποδέχονται τους στρατιώτες μιμουμένα την διαδικασία αλλαγής της φρουράς. Ο Στρατός και γενικότερα τα σώματα ασφαλείας τότε και πάντα απ’ ότι φαίνεται ήταν μια λύση για να αντιμετωπίσουν και να αποφύγουν την φτώχεια. Τα παιδιά ονειρεύονται να γίνουν και αυτά στρατιώτες πιθανότατα.

Με την φρουρά επιστρέφει και ο Don Jose. Ο Morales τον ενημερώνει για τον ερχομό μιας κοπέλας που τον αναζητούσε. Από την περιγραφή καταλαβαίνει ότι είναι η Μικαέλα. Ο Don Jose πιάνει συζήτηση με τον λοχαγό του. Ο Λοχαγός Θουνίγια του ζητεί να μάθει για αυτό το μέρος μια και είναι νέος στην περιοχή. Τον ρωτάει αν για τις κοπέλες του καπνεργοστασίου, για το αν είναι όμορφες κ.λπ. O Don Jose του απαντάει ότι το θέμα του είναι αδιάφορο. Μας δημιουργείται η αίσθηση ότι είναι ερωτευμένος με την Μικαέλα.
Το καμπανάκι χτυπάει που σημάνει το διάλλειμα των καπνεργατριών. Οι καπνεργάτρίες βγαίνουν στην πλατεία και γίνονται αντικείμενου θαυμασμού και έρωτα του αντρικού πληθυσμού. Οι καπνεργάτριες στο χωριαδιακό τους υποδηλώνουν την ματαιότητα και την εφημερία των πραγμάτων, παρομοιάζοντας τα με τον καπνό (όλα είναι καπνός, οι αγάπες, οι έρωτες κ.λπ). Από τον αντρικό πληθυσμό γίνεται φανερό ότι η μεγαλύτερη αδυνάμια και η πιο δημοφιλής από όλες είναι η Carmen. Η Κάρμεν βγαίνει τελευταία και όλοι την θαυμάζουν και την γλυκοκοιτάζουν, εκτός από τον Don Jose.
Σε αυτό το σημείο ακούμε την περίφημη Habanera – L’amour est un oiuseau rebelle. Από αυτό τραγούδι αντιλαμβανόμαστε το πόσο ελεύθερο πνεύμα είναι η Carmen, το πόσο σιχαίνεται τις δεσμεύσεις και απαιτεί και επιδιώκει την ελευθερία της.

Εδώ θα πρέπει να κάνουμε μια επισήμανση. H Habanera όπως την γνωρίζουμε και όπως είναι καταγεγραμμένη, την οφείλουμε εν μέρει στην εμμονή της 1ης Carmen, της C. Galli-Marie. Αυτή ζήτησε από τον Bizet να αλλάξει την Habanera. Ο Bizet πείστηκε και έγραψε μια καινούργια Habanera στηριζόμενος σε ένα λαϊκό ισπανικό τραγούδι (η Ισπανία ήταν κάτι εξωτικό για τους Γάλλους) την Habanera «El Arreglito» του Ισπανού Sebastián Yradier. Την 1η εκδοχής της Habanera την ακούσαμε πρώτη φορά στην Carmen με την Angela Georghiou ενώ πρόσφατα την συμπερίλαβε στο άλμπουμ της η mezzo-soprano Elina Garanca στο τελευταίο προσωπικό της άλμπουμ με τον τίτλο «Habanera».

Στο τέλος της Habanera ακόμε την μελώδια της μοίρας, όπου στο τελείωμα της η Carmen βγάζει ένα τριαντάφυλλο από το στήθος της και το πετάει στο Don Jose. Αυτό ήταν. O Don Jose έχει μαγευτεί.

Χτυπάει το καμπανάκι του καπνεργοστασίου και όλοι επιστρέφουν στις δουλείες τους. O Don Jose παραληρεί μαγεμένος από την Carmen. Εκείνη την στιγμή εμφανίζεται η Μικαέλα. Η Μιακαέλα φαίρνει χαιρετισμούς από το χωριό τους, το όποιο βρίσκεται στην περιοχή της Ναβάρας. Της στέλνει την αγάπη της μητέρας του, κάποια λίγα χρήματα, ένα γράμμα και ένα φιλί. Είναι η στιγμή που για πρώτη φορά τραγουδάει ο Don Jose. H πρώτη του άρια αφορά την θύμηση και την ανάμνηση της μητέρας του. Δημιουργείται εδώ ένα δραματικό υπόβαθρό για την εξέλιξη της υπόθεσης. Την αγάπη για την μάνα και πως τελικά θα παραμεριστεί μπροστά στην σαγήνη του έρωτα για την Κάρμεν. Ενώ διαβάζει το γράμμα η Μικαέλα φεύγει με την υπόσχεση να επιστρέψει για να πάρει απάντηση στο γράμμα. Η μητέρα του Don Jose τον παραινεί να παντρευτεί την Μικαέλα. Ο Don Jose ενθουσιασμένος συμφωνεί με την ιδέα της μητέρας του.

Όμως… Φωνές ακούγονται από το καπνεργοστάσιο! Η Κάρμεν τράβηξε μαχαίρι και χαράκώσε το πρόσωπο μιας άλλης εργάτριας δια ασήμαντο λόγο. Οι καπνεργάτριες είναι χωρίσμενες σε ομάδες. Ο Λοχαγός θουνίγια αναλαμβάνει να αποδώσει δικαιωσύνη ως αξιωματικός που είναι. Ανακρίνει την Καρμεν, αλλά αυτή δεν του λέει τίποτα για τα γεγονότα. Το περιγελά αλλά ταυτόχρονα τον γοητεύει κιόλας, τραγουδώντας απλά τρα-λα-λα-λα. O Θουνίγια διατάζει τον Don Jose να την χειροδέσει και να την συνοδεύσει στην φυλακή.
Η Κάρμεν γνωρίζει ότι ο Don Jose είναι ερωτευμένος μαζί της και προσπαθεί να τον πείσει να την αφήσει ελεύθερη., τραγουδώντας του μια seguelinde. Χίλια-μύρια του υπόσχεται μαγικό φίλτρο να τον αγαπάνε όλες οι γυναίκες, προσποιείται ότι είναι συμπατριώτισσα του και τελικά του εξομολογείται ότι είναι ερωτευμένη μαζί του και ότι αν την αφήσει να δραπετεύσει, θα συναντηθούν στην ταβέρνα του φίλου της Λίγιας Πάστια για να διασκεδάσουν τον έρωτα τους. Αυτό το τελευταίο τσακίζει το μαγεμένο και ερωτευμένο Don Jose. Δένει χαλαρά τα χέρια της για να δραπετεύσει. H Carmen τραγουδώντας L’amour est un enfant boheme.. δραπετεύει. O Don Jose εισπράττει ποινή φυλάκισης ενός μήνα από τον Λοχαγό Θουνίγια.

Δεύτερη Πράξη

Η Κάρμεν με τις τσιγγάνες φίλες της Μερσέντες και Φρασκίτα βρίσκονται στην ταβέρνα του Λίγιας Πάστια. Στην ταβέρνα βρίσκονται και στρατιωτικοί όπως ο Θουνίγια και ο Μοράλες και διασκεδάσουν. Η Κάρμεν σηκώνεται και αρχίζει να τραγούδα “Les tringles des sisters tintaient” μια άρια δυνατή και αρκετά χορευτική. Το κέφι ανάβει. Από τον Θουνίγια μαθαίνει, ότι ο Don Jose βγήκε από την φυλακή.

Το πλήθος έξω ακούγεται δυνατά να επευφημεί τον ταυρομάχο Εσκαμίγιο, ένα τοπικό ήρωα που επιστρέφει νικητής από τις ταυρομαχίες. Σε αυτό το σημείο έχουμε την περίφημη και διάσημη άρια του ταυρομάχου, όπου τραγουδά για τους κίνδυνους και τις νίκες της αρένας των ταυρομαχιών. Μετά από αυτόν τον κόπο του, πάντα ο έρωτας τον περιμένει. Αυτή την περίφημη άρια ο Bizet την αποκάλεσε ως σκουπίδι. Είναι μια άρια στα πρότυπα του Basso-Buffo και είναι η μοναδική άρια του Εσκαμίγιο. Γράφτηκε για να ικανοποιήσει το κοινό της Opera-Comique. Ο Εσκαμίγιο όπως και η Μικαέλα είναι επινόηση των λιμπρετιστών του Bizet που λειτουργούν ως αντίβαρα στους χαρακτήρες των Don Jose και Carmen. Αλαζόνας και επαρμένος αποτελεί το αντίβαρο στον χαρακτήρα του μαγεμένου και παραπλανημένου Don Jose

Ο Εσκαμίγιο εντοπίζει την Καρμέν και εκφράζει τον θαυμασμό του για την Carmen, η οποία δεν του δίνει καμιά σημασία. Επίσης και ο Θουνίγια της ζητά να συναντηθούν αργότερα και επίσης του αρνείται.

Όλοι αποχωρούν από την ταβέρνα του Θουνίγια. Μένει η Carmen με τις φίλες της. Εμφανίζονται τότε 2 φίλοι λαθρέμποροι ο Ντανκαιρε και ο Ρεμεντάδο. Καταστρώνουν σχέδια για απατεωνιές και ζητούν την συμβολή των κοριτσιών. H Κάρμεν αρνείται ομολογώντας ότι είναι ερωτευμένη και περιμένει να την επισκεφθεί ο έρωτας της ο Don Jose. Ο Ντανκαιρέ της λέει ότι θα της περάσει όπως και όλοι οι άλλοι έρωτες. Παρόλα αυτά η Kάρμεν αρνείται.

O Don Jose καταφθάνει. Ο Don Jose εξομολογείται τον έρωτα του κι εκείνη χορεύει και τραγουδάει για τον έρωτά της. Ενώ η Καρμέν τραγούδα, ένα σάλπισμα τρομπέτας ακούγεται. Είναι κλήση για επιστροφή στο στρατόπεδο και ο Don Jose, ακόμα έντιμος ως στρατιώτης σηκώνεται να επιστρέψει στο στρατόπεδο. H Καρμεν εξοργίζεται και τον περιγελά. Του λέει πως δεν την αγαπά και ότι προτιμά τον στρατό από αυτή. Μάταια ο Don Jose προσπαθεί να της εξηγήσει. Η μελωδία της μοίρας ακούγεται πάλι όσο ο Don Jose προσπαθεί να την μεταπείσει. Της δείχνει μαραμένο το τριαντάφυλλο που του έριξε και το κρατούσε στην φυλακή για συντροφιά. H Κάρμεν δεν πείθεται. Ως αντίτιμο του ζήτα να την ακολουθήσει στα βουνά μαζί με τους φίλους της τους Λαθρέμπορους. Εκείνος αρνείται και η Κάρμεν τον διώχνει. Φεύγοντας βλέπει τον Θουνίγια που έρχεται να συναντήσει την Carmen. O Don Jose τώρα είναι που δεν φεύγει, παρά τις εντολες του Θουνίγια. Αρχίζει μια ξιφομαχία μεταξύ Θουνίγια και Don Jose. Η Καρμεν τους χωρίζει και ζητεί την συμβολή των φίλων της λαθρεμπόρων διώχνουν τον Θουνίγια.

Ο Don Jose δεν έχει άλλη επιλογή, από το να λιποτακτήσει μια και έχει αντιπαρατεθεί με τον λοχαγό του. Έτσι ακολουθεί την Καρμεν και τους υπόλοιπους στα βουνά, ζώντας ελεύθερα.

Τρίτη Πράξη

Στις γύρω ορεινές περιοχές, εκεί που είναι τα κρησφύγετα των λαθρεμπόρων και των τσιγγάνων, βρίσκεται και ο Don Jose με την Carmen. Ο Don Jose ζητά από την Carmen να συμφιλιωθούν. H Carmen του απαντά ότι θέλει να ζει ελεύθερα και δεν δέχεται να την καταπιέζουν. Τον ειρωνεύεται πως σκέφτεται την προηγούμενη έντιμη ζωή του και την μητέρα του, που τα παράτησε για χάρη της. Τον συμβουλεύει να την εγκαταλείψει γιατί δεν μπορεί να συνηθίσει την ζώη των τσιγγάνων και των ελεύθερων ανθρώπων.

Λίγο πιο πέρα η Μερσέντες και Φρασκίτα ρίχνουν τα χαρτιά, για να διαβάσουν την τύχη τους. Έρωτες και πλούτη προβλέπουν. Ρίχνει την τράπουλα και η Carmen. Όσες φορές την ρίξει, ότι και να τραβήξει βλέπει τον θάνατο. Το φλάουτο μαζί με τα έγχορδα παίζουν την μελωδία της Μοίρας. Πρώτα τον θάνατο της Carmen και έπειτα του Don Jose.

Δραματικά είναι το πιο κρίσιμό σημείο. Η όπερα από εδώ και πέρα παίρνει ένα πολύ σοβαρό και τραγικό χαρακτήρα. Η πλοκή του έργου δεν έχει σχέση με αυτό που θα περίμενε το κοινό στην Opera-Comique του Παρισιού.

Ο Ντανκαιρέ πληροφορείται ότι το δρόμο τον έχουν κλείσει τελωνιακοί όπου κυνηγούν τους λαθρέμπορους και έχουν αποκλείσει τους δρόμους. Οι Carmen, Μερσέντες και η Φρασκίτα αποφασίζουν να αναλάβουν δράση, να αποπλανήσουν τους τελωνιακούς ώστε να μπορέσουν να ανοίξουν τους δρόμους. Ο Don Jose διαφωνεί και έχουμε μια έντονη σκηνή ζηλοτυπίας, όπου δεν ανέχεται η Carmen να αναλάβει τέτοια δράση. Τελικά τον αφήνουν μόνο του (έπειτα από απειλές) να φυλάει τα εμπορεύματα.

Εντωμεταξύ, εμφανίζεται η Mikaela. Είναι τρομοκρατημένη και ζητάει βοήθεια από τον Θεό, να βρει το θάρρος. Ψάχνει τον Don Jose. Το βρίσκει, τον φωνάζει αλλά είναι μακριά και δεν την ακούει.

Ο Don Jose πυροβολεί κάποιον που πλησιάζει το κρησφύγετο των λαθρεμπόρων. Η Μικαέλα τρομοκρατημένη κρύβεται. Είναι ο Εσκαμίγιο που έρχεται να συναντήσει την Carmen. Εξομολογείται την σκέψη του στο Don Jose όπου δεν γνωρίζει ποιος είναι. Πυρ και μανία από την ζήλια του ο Don Jose, μονομαχεί με το ταυρομάχο. Πριν συμβεί κάτι κακό έρχεται η Carmen και με την βοήθεια του Ντανκαιρέ τους χωρίζουν. Άλλη μια σκηνή έντονης ζηλοτυπίας από τον Don Jose. Ο Ρεμεντάδο εντωμεταξύ ανακαλύπτει την Μικαέλα.. Η Μικαέλα πληροφορεί τον Don Jose ότι η μητέρα του είναι ετοιμοθάνατη. Ο Don Jose φεύγει με την Μικαέλα. Απειλεί την Carmen ότι θα επιστρέψει. O Εσκαμίγιο φεύγοντας προσκαλεί όλους στην ταυρομαχίας της Σεβίλλης. Από μακριά ακούγεται το τραγούδι του και την σιγουριά του ότι έχει κατακτήσει την καρδιά της Carmen

Τέταρτη Πράξη

Η πράξη διαδραματίζεται κοντά στην κεντρική της Σεβίλλης, έξω από την αρένα των ταυρομαχιών. Το φαγκότο δίνει πρώτο την μελωδία της ταυρομαχίας. Έξω από την αρένα υπάρχει ένα παζάρι, ένα πανυγύρι. Οι πλανόδιοι διαλαλούν την πραματεία τους πριν αρχίσει η ταυρομαχία. Ο Θουνίγια, η Φρασκίτα και η Μερσεντες βρίκονται εκεί. Η Αρένα είναι γεμάτη και όλοι περιμένουν τον Εσκαμίγιο. Η παιδική χορωδία αναγγέλλει την άφιξη της ταυρομάχων και το κοινό επευφημεί ως χορωδία όλους τους συμμετέχοντες στην γιορτή της ταυρομαχίας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι εδώ η όπερα μας δίνει μια τουριστική εικόνα της Σεβίλλης της εποχής και γενικότερα των Ισπανικών εθίμων, που για την Γαλλία ήταν μια κοντινή εξωτική χώρα.

Ο Εσκαμίγιο καταφθάνει ο οποίος συνοδεύεται από την Carmen! Ακούμε την μελωδία του ταυρομάχου. Η Μερσέντες και η Φρασκίτα προειδοποιούν την Carmen. O Don Jose βρίσκεται στην Αρένα. H Carmen πρέπει να προσέχει και αυτό την συμβουλεύουν οι δύο φίλες της. Η Carmen όμως δεν φοβάται, η μοίρα της, της είναι γνώστη από πολύ νωρίς.

Η συνάντηση με τον Don Jοσε είναι αναμενόμενη και μοιραία. Ο Don Jose της υπενθυμίζει, εκλιπαρώντας, τις ωραίες στιγμές που πέρασαν μαζί. Ζητά να γυρίσει κοντά της. Όσο διαδραματίζεται η συζήτηση, από την Αρένα ακούγεται το κοινό που ως χορωδία μας τραγουδά την εξέλιξη της ταυρομαχίας, που είναι μια ακόμα επιτυχία για τον Εσκαμίγιο. Η Carmen του απαντά ότι δεν δέχεται την πρόταση του. Είναι ελεύθερη και θέλει να ζει ελεύθερα, χωρίς δεσμεύσεις και καταπιέσεις. Δεν μπορεί να δεχθεί το ρόλο της υποτακτικής συζύγου όπως οριζόταν τότε. Ο Don Jose την ρωτάει αν είναι ερωτευμένη με τον Don Jose. Εκείνη του απαντά ότι τον αγαπάει και στο θάνατο ακόμα μπροστά θα φωνάζει ότι τον θα τον αγαπά!

Ο Don Jose την διατάζει να τον ακολουθήσει χωρίς πολλά λόγια, γεμάτος θυμό και οργή. H Carmen αρνείται πεισματικά και θυμωμένη του πετάει το δακτυλίδι που κάποτε της είχε χαρίσει. To κοινό πανηγυρίζει την τελική νίκη του Εσκαμίγιο, την στιγμή που Don Jose τραβάει μαχαίρι και σκοτώνει την Carmen αγκαλιάζοντας την, γεμάτος λυγμούς. Ακούμε το θέμα της ταυρομάχου, ενώ ταυτόχρονα ακούμε μελωδίες που εκφράζουν την οδύνη του Don Jose. Η μελωδία της Μοίρας ακούγεται για τελευταία φόρα, καθώς ο Don Jose αφήνει να τον συλλάβουν, όπου με μια φωνή απόγνωσης φωνάζει: «Ναι! Την σκότωσα εγώ, την λατρεμένη μου Carmen!”

H όπερα εδώ τελειώνει.

Μικρά συμπεράσματα

Η Carmen είναι μια όπερα πολυποίκιλη. Από την μια μας παρουσιάζει την εξωτική Ισπανία και τα έθιμα της. Μας δίνει μια εικόνα των τσιγγάνων και τον τρόπου ζωής τους. Μας δίνει μήνυμα για το κόστος του να είναι κανείς ελεύθερος και αδέσμευτος. Οι συγκρούσεις και οι μάχες που χρειάζονται για να το συντηρήσουμε αυτό και ότι μπορεί να μας στοιχίσει πολλά ακόμα και την ίδια μας ζωή. Δίνεται για πρώτη φορά βήμα και διάσταση στον ρόλο της γυναίκας, ως ανεξάρτητης και δυναμικής παράλληλα με την δεδομένη κυριαρχία που μπορεί να έχει θηλυκότητα ούτως ή άλλως. Δεν είναι τυχαίο ότι γοήτευσε όλες τις μουσικές τάσεις της εποχής και αποτελεί αλλά και θα αποτελεί βασικό ρεπερτόριο στο οπερετικό είδος. Το σπουδαιότερο από όλα: Η υπέροχή μουσική του Bizet, του οποίου η μουσική και η μελωδίες της Carmen απετέλεσαν πηγή έμπνευσης για συνθέσεις, γύρω από την Carmen. Ο Bizet μαζί με τον Mozart αποτελούν ίσως τους πιο ταλαντούχους συνθέτες που πέρασαν στην ανθρώπινη ιστορία.

... στην συνέχεια, οι προτεινόμενες ηχογραφήσεις ...

Προτεινόμενες ερμηνείες (υποκειμενική προσέγγιση)

Tereza Berganza, Placido Domingo, Ileana Cotrubas, Shrelil Milnes, London
Symphony Orchestra, Claudio Abbado



Ίσως η 1η επιλογή. Μια πολύ καλή ηχογράφηση με τους ερμηνευτές στην καλύτερη τους στιγμή. H Berganza είναι απλά καταπληκτική φωνητικά, δεν είμαι σίγουρος πως θα ήταν στην σκηνή μια και το πρώτυπο της Carmen ήταν αντισυμβατικό και προσβλητικό για το γυναικείο φύλο. Φωνητικά πάντως είναι πειστικότατη με εξαιρετική φωνητική έκταση και πάρα πολύ καλή προφορά των γαλλικών με μια ιδιαίτερη μουσικότητα. O Placido Domingo προσεγγίζει ηρωικά τον Don Jose και είναι υπέρ του δεόντως πειστικός, μια και του ταιριάζει αυτή η προσέγγιση. O Sherils Milnes με εντυπωσίασε όπως πάντα. Είναι ο μικρός ήρωας της ηχογράφησης. Στην άρια του ταυρομάχου, φαίνεται η εξαιρετική μουσική του κατάρτιση. Ακολουθεί την ορχήστρα κατά βήμα, αντί η ορχήστρα να τον συνοδεύει. Πράγμα πολύ δύσκολο. Η Ιleana Cotrubas βγάζει την υψηλή ευαισθησία ως Μικαέλα, εκφράζοντας ίσως καλύτερα από οποιαδήποτε άλλη ερμηνεύτρια του ρόλου τον εύθραστο χαρακτήρα της.

Τέλος ο Abbado. Ότι και να πεις είναι λίγο μια και φαίνεται ότι έχει την απόλυτη κυριαρχία στην ερμηνεία. Από τις πρώτες νότες μας δείχνει την διάθεσή του να ακολουθήσει γοργά τέμπι και ρυθμό. Με την τακτική αυτή πετυχαίνει και αναδεικνύει την σημαντικότητα και καθαρότητα από τις διάφορες ομάδες οργάνων. Το γρήγορο τέμπο στην μελωδία της μοίρας, μας δίνει την αίσθηση του απότομου, του αναπάντεχου τραγικού χτυπήματος που μας καθαρίζει. Πολύ καλή ηχογράφηση και ήχος με την ορχήστρα να υποδεικνύει την διαχρονικότητα της στο ποιοτικό ήχο.

Victoria De Los Angeles, Nicolai Gedda, Janine Micheau, Ernest Blanc. French Radio Symphony Orchestra, Sir Thomas Beecham



Αποτελεί την πιο φινετσάτη και την πιο γαλλική ερμηνεία που έχω ακούσει. H Victoria de Los Angeles, δίνει μια άλλη οπτική στον ρόλο της Carmen. Ο δυναμικός της χαρακτήρας φυσικά αναδικνύεται αλλά ταυτόχρονα μας υπονοεί ότι αυτό δεν είναι αρκετό και ότι το μοιραίο θα επέλθει, παρά την επιμονή και τον αγώνα της. Εξαιρετική δραματική προσέγγιση. Τυγχάνει να έχει δίπλα ίσως το καλύτερο Don Jose που έχω ακούσει. Τon Nicolai Gedda. Μια πολύχρωμη μουσική παλέτα. Άλλοτε δραματικός, άλλοτε λυρικός, άλλοτε επικός, πολυδιάστατος όπως και τις αλλάγες στην διάθεση και στην συμπεριφορά του χαρακτήρα του. H Γαλλίδα Micheau δίνει μια εξαιρετική ερμηνεία και εκπληκτικός ο Ernest Blanc ως Εσκαμίγιο, που ως μέγεθος καλλιτέχνη δεν έτυχε ιδιαίτερης αναγνώρισης.

O Sir Thomas Beecham στην απόλυτη ωριμότητα του, δίχνει την απέραντη αγάπη του στο Γαλλικό ρεπερτόριο. Με αρκετή φινέτσα μας δίνει μια σχεδόν αρωματική ερμηνεία. Πολύ καλός έλεγχος και καθοδήγηση της ορχήστρας, την οποία φαίνεται δίδαξε πάρα πολύ καλά.

Agnes Baltsa, Jose Carreras, Katia Ricciareli, Jose Van Dam, Berliner Philharmoniker, Herbert von Karajan



Αν θα έπρεπε να την χαρακτηρίσω κάποια αυτή την ερμηνεία, θα την χαρακτήριζα ως την «αψεγάδιαστή», ως και προς την τελευταία λεπτομέρεια, ως και προς τον πιο τελευταίο ρόλο και τη τελευταία συλλάβή. Αναμφισβήτητα έργο του γηραιού Karajan, που δεν άφησε τίποτα στην τύχη. Έχουμε 4 Carmen με τον μεγάλο αυτό μαέστρο. Διάλεξα αυτήν γιατί σε αυτή την τελευταία του Carmen, επανήλθε και μελέτησε την Carmen στην αρχική της μορφή, με τους θεατρικούς διαλόγους της πρεμιέρας αντί των recitatives του Ernest Guirand, που χρησιμοποιούνταν κατά κόρον μέχρι και τα μέσα του 1970.

Η δικιά μας, η Αγνή Μπάλτσα, είναι η πιο αθλητική Carmen φωνητικά (και όχι μόνο, έχω δει και το DVD από την Metropolitan) ενώ η μεσογειακή καταγωγή της, δίνει έναν τσαμπουκά θα λέγαμε στο ρόλο μοναδικό, προσεγγίζοντας την τσιγγάνικη φύση της Carmen σε μια πληρότητα μοναδική. Απίστευτή. Με τον Don Jose του Jose Carreras ένα καμβά αντιθέσεων όπου ο ισχυρός, μέχρι την τελική σκηνή, είναι η Carmen. Αντίποδας στην ερμηνεία του Domingo, όπου εδώ ο Carreras συνθέτει ένα καμβά αντίθεσης με την Carmen, ενώ αντίθετα με την Micaela υπάρχει ένας καμβάς σύνθεσης και αρμονίας. Έτσι σε αυτή την ερμηνεία τονίζεται και το πιο θα ήταν το «λογικό» και το «σωστό». Εξαιρετικός σε μουσική ερμηνεία ως Jose van Dam αλλά ίσως να μην αποδικνέται επαρκής ως αντίζηλος και ανταγωνιστής του Don Jose

Angela Gerghiou, Roberto Alagna, Inva Mula, Thomas Hampson, Toulouse Capitol Orchestra, Michel Plasson



Mια απόλυτα αρμονική και προσεκτική ηχογράφης με ζευγός Γεωργίου-Alagna που ίσως μας χάριζαν κομμάτι των καυγάδων που πρέπει να είχαν. Εξαιρετικός και Thomas Hampson με στιβαρή φωνή δείχνοντας τις επιθετικές του προθέσεις. Πολύ καλή η Mula

Η ερμηνεία αυτή μας κερδίζει με την πληρότητα της και την συνέπεια στην ιστορική μελέτη του έργου. Είναι μια ερμηνεία όπου όλα τα θεατρικά στοιχεία που είχε η αρχική ερμηνεία επανήλθαν, στην ολότητα τους. Επίσης συμπεριλήφθηκαν και οι άριες της Carmen που απορίφθηκαν από τον συνθέτη. Συνεπής και πληρέστατη διεύθυνση από τον μαέστρο Michel Plason. Μια ερμηνεία που μπορεί να μας κερδίσει για την απόλυτη πληρότητα της και τις υψηλών προδιαγραφών ερμηνείες

DVD

Julia Migenes, Placido Domingo, Faith Esham, Ruggiero Raimondi Francesco Rossi (movie Director), Orchestre National de France, Lorin Maazel



Η καλύτερη πρόταση να παρακολουθήσει την όπερα κανείς και οπτικά. H Julia Migenes είναι καλή, ίσως να υπολείπεται φωνητικά σε σχέση με άλλες Carmen, αλλά η ηθοποιία της μας κερδίζει και καλύπτει το κενό. O Domingo εξαιρετικός όπως πάντα και ίσως να ταιριάζει περισσότερο με τον μαέστρο Maazel όπου έχει μια τάση να απόδίδει με ιδιαίτερη ένταση στις ερμηνείες του κάτι που ταιριάζει στο Domingo. Ο Raimondi και φωνητικά αλλά και θεατρικά ξεχωρίζει. Εξαιρετική η παρουσία της Faith Esham.

Ο σκηνοθέτης είναι ο σημαντικότερος παράγοντας. O Francesco Rossi κατά την γνώμη μου μας έδωσε την καλύτερα κινηματογραφημένη Carmen με τα υπέροχα φυσικά σκηνικά.

Grace Bumbry, Jon Vickers, Mirella Freni, Justino Diaz, Wiener Philharmonic, Herbert von Karajan



H Grace Bumbry μας δίνει μιας εκδοχή της Carmen δυναμική που προσπαθεί να απελευθερωθεί από τα δεσμα της κοινωνίας και το ανισοτήτων που υπάρχουν. Σε εξαιρετική φόρμα η φωνή της. O Jon Vickers έχει μια ερμηνεία επιπέδου Nicolai Gedda, πολυδιάστατος όμως θεατρικά φαίνεται να υστερεί και να χάνει στην ηθοποιία. Παραδόξως εδώ διαπίστωσα ότι άκουσα τον καλύτερο Escamilio. Πρόκειται για τον Justino Diaz. Δεσπόζουσα φωνή που στέκεται επάξια στην ισχυρή φωνή του Vickers. Η Mirella Frenni είναι μεγάλη σοπράνο. Αποτυπώνει τέλεια τον ρόλο της Mικαέλα, αλλά ίσως πάει και λίγο παραπέρα. Στην σκηνή του βουνού που ενημερώνει τον Don Jose για την υγεία της μητέρας του, αφήνει κάποιες υπόνοιες ανταγωνισμού προς την Carmen, όχι υπερβολικές ομολογουμένως, θυμίζοντας μας ότι και η «αγνή» Μικαέλα, είναι και αυτή θηλυκό. Αναμενόμενο για την Freni μια και πρόκειται για αυτό που λένε στην όπερα «Grand Diva par excelance» δεν θα άφηνε το ρόλο της Μικαέλα έτσι απλό και συμβατικό.

O Karajan εδώ με την Φιλαρμονική της Βιέννης δίνει μια πιο οπερατική ερμηνεία σε σχέση με αυτή του Βερολίνου και σε επίπεδο ορχήστρας παραμένει λεπτομερής. Επίσης, τηρεί μια ανεπίσημη παράδοση, στην 2η πράξη στην ταβέρνα, να παρουσιάζουν και κάποια αλλά μουσικά κομμάτια, κυρίως χορευτικού χαρακτήρα για να αναδείξουν την διασκέδαση που επικρατεί στην ταβέρνα. O Karajan επιλέγει μουσική του Bizet, ως μουσική στην ταβέρνα, από την Arlesσiene. Ένα ζευγάρι χορευτών εκτελεί μια υπέροχη χορογραφία. Ιδιαίτερα η οργιαστική ερμηνεία της farandole από τον Karajan σε συνδυασμό με την γοργή και εξαιρετική χορογραφία, αποτελεί highlight της παραγωγής αυτής.

Agnes Baltsa, Jose Carreras, Leonie Mitchell, Samuel Ramey, Metropolitan Opera Orchestra, James Levine



Για την Μπάλτσα και τον Carreras τα είπαμε στην εκδοχή του CD και αυτή η χημεία συνεχίζεται. Η Leonnie Mitchel φωνητικά είναι μια εξαιρετική Μικαέλα, πάρεξ οπτικά μοιάζει ως Carmen καθότι μελαχρινή βαθύτατα. Βροντερή η φωνή και η παρουσία του Samuel Ramey ενώ ο James Levine βγάζει υπέροχο ήχο από την Metropolitan. Εξαιτερικά σκηνίκα, κοστούμια και τηλεσκηνοθεσία. H παραγωγή φυσικά είναι αντίγραφο της παραγωγής που είχε γίνει στην Ευρώπη και στο Festival του Salzburg υπό τον Karajan.

Υπάρχουν πολλές ενδιαφέρουσες ακόμα ερμηνείες, όπως η εκκεντρική του Bernstein με τα πολύ αργά τέμπι του και με την Marilyn Horne και την απίστευτη έκταση της φωνής. Ακόμα του Solti με μια πολεμοχαρή και μπαρουτιασμένη Carmen της Tatiana Troyanos (και άλλη ερμηνεία). Ακόμα θρυλική είναι και η Carmen του Kleiber σε Βιέννη και Μιλάνο. Από το Μιλάνο έχουμε ντοκουμέντο βιντεοσκόπησης, αλλά ο ήχος είναι μετριότατος ως κακός και δεν μας αναδεικνύει απολύτως τίποτα. Και η Κάλλας... είναι Κάλλας...

Είμαι περίεργος για κάποιες καινούργιες παραγωγες της Carmen που έχουν βγει σε DVD με την Antonacci και την Garanca.

Για περισσότερες ερμηνείες, απόψεις, μπορούμε να συζητήσουμε και να επεκτείνουμε το νήμα.

ΤΕΛΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ