Γενική Παρατήρηση: Δεν ξέρω τι θα βγει, πως θα βγει αλλά ξεκινώ την προσπάθεια:
Εισαγωγή για τον Συνθέτη:
Το ξέρω ότι ίσως να μην είμαι δίκαιος και να θεωρηθώ προκατειλημμένος αλλά ο Anton Bruckner ήταν ο μεγαλύτερος συμφωνιστής που πέρασε στην ιστορία της μουσικής. Όχι μόνο αποθέωσε την μουσική φόρμα, αλλά μέσα από τις συμφωνίες του, τις πολλές αναθεωρήσεις του, τις αντιδράσεις και τις συγκρούσεις που είχε από την εποχή του και τους ανθρώπους, διαφαίνονται πάντα 2 πράγματα. α) Σε οποιαδήποτε περίπτωση τα είχε βρει με τον εαυτό του και τις ανησυχίες του (μεταφυσικές και μη), β) προσπαθούσε να τα βρει με τον υπόλοιπο κόσμο με λίγα λόγια να τα "συμφωνήσει". Σχεδόν όλες τις φορές το μέγεθός του ως ευφυΐα ήταν πολύ μεγαλύτερο από τον υπολοίπων, μια και αυτοί οι φίλοι και εχθροί που του "έκαναν" παρατηρήσεις ήταν υποδεέστεροι του, παρόλα αυτά δεχόταν τις υποδείξεις και τις παρατηρήσεις και φρόντιζε να παρουσιάζει μέσα από την τέχνη του κάτι ισάξιο ή σπουδαιότερο. Αυτό για να επιτευχθεί, μπορούμε να φανταστούμε τι δυνάμεις χρειαζόταν, τι επιμονή και τι τεράστιες συγκρούσεις στο εσωτερικό του κόσμο; Τι αντοχή μπορεί να έχει ένας άνθρωπος;
Το μυστικό για την όλη επιτυχία, ήταν ότι τα είχε βρει με τον εαυτό του, χωρίς να είμαστε σίγουροι αν το γνώριζε. Τα είχε βρει με τον Θεό. Έτσι κάθε συμφωνία του είναι και μια ολοκληρωμένη δημιουργία (ακόμα και η 9η του όπου θεωρείται ημιτελής-κάτι που δεν ισχύει στους μεγάλους δημιουργούς, είναι ολοκληρωμένη απλά στην στυγνή αποδοχή της μουσικής ως τέχνης και τεχνικής υποθέτουμε ότι κάτι λείπει).
Έτσι κάθε συμφωνία που συνέθεται, ήταν ένας καινούργιος κόσμος. Ένα νέο σύμπαν. Ήταν Δημιουργός. Ενώ άλλοι μεγάλοι συνθέτες (να ανάψω λίγο τα αίματα, π.χ. Mahler) προσπαθούσαν να συμπεριλάβουν στην μουσική τους τα πάντα από τον κόσμο μας, ο Bruckner ελάχιστα ασχολήθηκε με αυτό. Δημιουργούσε έναν κόσμο. To Μπρουκνερικό σύμπαν. Πόσο δύσκολο ήταν αυτό να γίνει αποδεκτό. Είχαμε δημιουργία, εξέλιξη, προοδευτικότητα, καταστροφή και ολοκλήρωση.
Δύσκολος συνθέτης ο Master Bruckner... Δεν μπορεί να συνεπάρει με μια ευκαιριακή ακρόαση ή λίγα δευτερόλεπτα μουσική του. Όχι βέβαια, είναι άκρως ρομαντικός και μουσική του είναι Δωρική. Τεράστιες μουσικές πλάκες που αποκομμένες δεν σε αφήνουν να διακρίνεις το μεγαλείο της μουσικής δημιουργίας (παρά μόνο αν έχεις προχωρήσεις και επιθυμείς πλέον επιμέρους ανάλυση και μελέτη).
Οι δάσκαλοι του, του αποκάλυψαν το έργο των Berlioz, Lizst και Wagner στις σπουδές του για σύνθεση. Εν τω μεταξύ ήταν ένας ολοκληρωμένος οργανίστας, όπου είχε προχωρήσει μόνος του την τέχνη του οργάνου και ειδικά του αυτοσχεδιασμού. Μέχρι το τέλος έμεινε πιστός στο εκκλησιαστικό όργανο και μάλιστα ζήτησε να ενταφιαστεί κάτω από το όργανο της εκκλησιάς του Αγίου Φλωριάν.
Στην Βιέννη στην εποχή του, ήταν αναγνωρισμένος ως μουσικός παιδαγωγός και οργανίστας αλλά θεωρήθηκε αμφιλεγόμενος ως συνθέτης. Υπήρξε μεταξύ άλλων και δάσκαλος του Mahler και του Rott. Κύριο λόγο έπαιξε η αρέσκεια που είχε στον Wagner και στην αφιέρωση της 3ης Συμφωνίας σε αυτόν (ο Mahler αναγνώρισε την σπουδαιότητα της αλλά είχε αντιρρήσεις για την ενορχήστρωση και την ενορχήστρωσε εξ' αρχής ο ίδιος). Αυτό ήταν! Από τότε και μετά είχε μπει στο "μάτι" του κυκλώνα. Η μεγαλύτερη επιτυχία του εν ζωή ήταν η 7η συμφωνία και πολλοίς οφείλεται στο γεγονός ότι η πρεμιέρα της συμφωνίας δεν έγινε στην Βιέννη (όπου είχε ισχυρούς μουσικούς εχθρούς) αλλά στην Λειψία.
Η εποχή του ρομαντισμού είχε εξελίξεις που σήμαναν κρίση στην φόρμα της συμφωνίας. Η γαλλική σχολή είχε τις προτάσεις της για την εξέλιξη της φόρμας (Saint-Saens, Franck, D'indy κ.λπ), η γερμανική σχολή συνέχιζε την παράδοση της Μπετοβενικής αισθητικής με κύριο εκπρόσωπο τον Brahms. H Συμφωνία ως μουσικό είδος εξέφραζε την "απόλυτη" μουσική περισσότερο (ο Mahler μας έδειξε και την άλλη πορεία της) ενώ την λεγόμενη "προγραμματική" μουσική προσπαθούσε να εκφραστεί μέσω του "Συμφωνικού ποιήματος (ας θυμηθούμε ότι η 1η του Mahler ξεκίνησε ως συμφωνικό ποίημα).
Οι περισσότεροι θεωρούν τις συμφωνίες του Bruckner ως δείγματα απόλυτης μουσικής. Παρόλα αυτά η στις συμφωνίες του δινόταν επίσημα-ανεπίσημα προσονύμια (4η Ρομαντική, 7η Λυρική, 8η της Αποκαλύψεως).
H 8η συμφωνία
H 8η συμφωνία είναι ένας συνδυασμός απόλυτης και προγραμματικής μουσικής. Της δόθηκε ανεπίσημα το προσωνύμιο "της Αποκαλύψεως" μάλλον λόγω του 4ου μέρους. Από την μια ακολουθείται πίστα η συμφωνική φόρμα της σονάτας και από την άλλη η μουσική μας λέει κάποια ιστορία. Είναι η συμφωνία που γράφτηκε μετά την αποδοχή και την επιτυχία που είχε η 7η. O συνθέτης ήθελε να προχωρήσει σε μια συμφωνία που να είναι ισάξια και ανώτερη της επιτυχημένης συμφωνίας. Έμμελε όμως να είναι το έργο που τον κατατρόπωσε ψυχικά, τον οδήγησε σε βαριάς μορφής κατάθλιψη, όπου έπειτα το αναθεώρησε και αναθεώρησε πολλές φορές και γενικότερα η περίοδος δημιουργίας του έργου ήταν αυτή που τον ώθησε να επανεξετάσει και να αναθεωρήσει παλιότερες συμφωνίες του. Απευθύνθηκε στον μεγάλο μαέστρο της εποχής, που είχε διαδώσει την 7η του και που είχε χρεωθεί την επιτυχία της πρεμιέρας της 7ης στην Λειψία, τον Herman Levi. [Αγαπημένος μαέστρος και του Wagner, όπου του εμπιστεύθηκε την πρεμιέρα του Parsifal στο Bayreuth-παρότι Εβραίος - ιστορικά παράδοξα]. Έστειλε αποσπάσματα της παρτιτούρας στον Levi, o οποίος την θεώρησε αδύνατο να ερμηνευτεί. Εδώ υπάρχει αρκετή "μυθολογία", για το πόσο σκληρός ήταν ο Levi. H αλήθεια είναι ότι ο μαέστρος γνώριζε τον ευαίσθητο χαρακτήρα του Bruckner και απευθύνθηκε στον κοντινότερο φίλο του Bruckner του Ferdinard Loewe, έτσι ώστε ο Loewe να του εκφράσει πιο "ήπια" τις ενστάσεις του και τις παρατηρήσεις του. Ακόμα και αυτή η προσπάθεια ήπιας έκθεσης των ενστάσεων συνέτριψαν τον Bruckner.
Μέσα όμως από αυτήν την συντριβή βγήκε ένα τεράστιο έργο-μνημείο για τα επιτεύγματα της ανθρωπότητας. Η παρατήρηση του Levi στον Bruckner για το Trio του 2ου μέρους, ήταν η καλύτερη παρέμβαση που έγινε ποτέ στον συνθέτη. Η αναθεώρηση που ακολούθησε από τον Bruckner ήταν (κατά την προσωπική μου άποψη) η πιο έγκυρη που υπήρξε πότε. Ο ίδιος ο Bruckner, δήλωνε κατά την αναθεώρηση που έκανε στην συμφωνία του, ότι τα πράγματα έχουν μεγαλύτερο νόημα. Για μένα προσωπικά, είναι η πιο ξεκάθαρη παρέμβαση που έγινε, κάτι που ήταν καλό, έγινε τέλειο! Στις υπόλοιπες αλλαγές και αναθεωρήσεις που έκανε, μας έδινε εναλλακτικά ιδανικά όπως τα αρχικά, ή και υπολειπόμενα της αρχικής ιδέας. Σε αυτή την περίπτωση είναι ξεκάθαρη η ανωτερότητα της τελικής εκδοχής από την αρχική.
Η συμφωνία αφιερώθηκε στον Αυτοκράτορα Φραγκίσκο Ιωσήφ. Ο αυτοκράτορας αποδέχθηκε την αφιέρωση και συνέφερε στην έκδοση της Συμφωνίας. Προγραμματικά υπάρχει και αναφορά σε αυτόν.
Η διάρκεια της είναι μεγάλη και ξεπρνάει τα 80 λεπτά. Ας την δούμε στα 4 μέρη της:
1. Allegro moderato
To πρώτο μέρος είναι στην ουσία η αναγγελία του θανάτου. Ένα σκυθρωπό πρώτο μέρος. Ακούμε σε αυτό το προαίσθημα του θανάτου. Το θέμα και η μουσική του ανάπτυξη φαίνεται να έχει ρίζες σε μιά άρια-μονόλογο του Iπτάμενου Ολλανδού του Wagner: "Ihr Welten endet euren Lauf, ewige Vernichtung, nimm mich auf!", όπου ο Ολλανδός μετά από τα όσα πέρασε θεωρεί λύτρωση την φυγή. Ρυθμικά θα μας θυμίσει και το 1ο μέρος της 9ης συμφωνίας του Beethoven (ένα χαρακτηριστικό που συναντάμαι σε όλες σχεδόν τις συμφωνίες του Bruckner). Η εξέλιξη και η κορύφωση είναι εντυπωσιακές, όπου θα παρουσιασθούν χαρούμενοι και θριαμβευτικοί ήχοι, που μας υποδεικνύουν ένα πράγμα: την αποδοχή του θανάτου. Η 9η του Mahler διαπραγματεύτηκε επίσης με αυτό.
2. Scherzo. Allegro Moderato-Trio. Langsam
Μέχρι την 8η συμφωνία, ο Bruckner συνήθιζε να βάζει τα Scherzi του στο 3ο μέρος. Αυτό αλλάζει στην 8η (και στην 9η). Αποτελλεί το μεγαλύτερο σε διάρκεια από όλα τα Scherzi του. Εδώ έχουμε μια ξεκάθαρη αναφορά στον "Γερμανό Μίχελ". Θα μπορούσα να κάνω μια παραβατική αντιπαραβολή του Μίχελ με τον δικό μας Διγενή Ακρίτα. Ο Μίχελ είναι ένας ήρωας μυθιστορημάτων και ποιημάτων του Γερμανικού ρομαντισμού. Είναι σύμβολο Γερμανικής ενότητας, που πρέπει να επαγρυπνεί στις απειλές που μπορεί να δεχθεί η Γερμανία από τα σύνορά της. Ο Μίχελ είχε δυνάμεις που τις αντλούσε από τον αρχάγγελο Μιχαήλ (από το όνομα υπάρχει μια σύνδεση). Ένας ρομαντικός μύθος που παρερμηνεύτηκε και χρησιμοποιήθηκε αργότερα από Γερμανούς στρατιωτικούς-πολιτικούς στο 20ο αίωνα με όλες τις γνωστές συνέπειες. Στο Scherzo υπάρχει το μοτίβο του ύπνου, ο Μίχελ κοιμάται. Το μοτίβο του ύπνου δίνεται από τα βιολιά, ενώ από τις βιόλες και τα βιολοντσέλα ακούμε το μοτίβο-θέμα του Μιχελ. Γίνεται μια προσπάθεια να αφυπνιστεί ο Ακρίτας των Γερμανών. Συμβάλλουν επίσης αργότερα τα πνευστά και τα έγχορδα σε αυτή την αφύπνιση, το ξύπνημα. Εδώ πλεον γίνεται αντιληπτό (περισσότερο από τα άλλα μέρη) το πολύπλοκο της συμφωνίας του Bruckner. Από την μια έχουμε την δομή της σονάτας, που μπορεί να την ερμηνεύουν ομάδες οργάνων και παράλληλα να ακούμε άλλα όργανα από μόνα τους, να τραγουδούν να ερμηνέουν ένα Lied. Π.χ τα βιολία να τονίζουν και να εκθέτουν ένα θέμα και παράλληλα κάποιο από τα ξύλινα να "τραγουδεί" ένα γερμανικό Lied και παράλληλα να ακούμε και άλλες φωνές, που το επαναλαμβάνουν ή λένε κάτι άλλο. Για πρώτη φορά σε συμφωνία ο Bruckner χρησιμοποιεί άρπες στην 8η συμφωνία και εμφανίζονται στο 2ο μέρος, ως "φωνές". Στο 3ο μέρος αυτές οι "φωνές" από τις άρπες έχουν πιο κρίσιμο ρόλο.
Το Τrio από την άλλη μεριά, είναι σχεδόν χορικό και μας παρουσιάζεται η προσευχή του Μίχελ. Μια προσευχή-ονειροπόληση. Όλα αυτά δίνονται με τέλεια ηχοχρώματα από την ορχήστρα. Σημαντική και η παρουσία και των Wagner-tubas παράλληλα με τα κόρνα, δίνοντας μιας πιο ήρεμη αισθητική σε έντονες στιγμές. Από τα σπουδαιότερα μέρη που έχει γράψει ο Μάστορας.
3. Adagio. Feirlich Langsam; doch nicht schleppend
Αν κάποιος νομίζει ότι δεν μπορούσε να γραφτεί σπουδαιότερο Adagio από αυτό της 7ης, τότε δεν άκουσε προσεχτικά το Adagio της 8ης. Κατανυκτική η ατμόσφαιρα του μέρους αυτού, από έναν άνθρωπο με πραγματική πίστη στον Θεό. Εμφανέστατα ο Bruckner έφερε στοιχεία από τα Θρησκευτικά του στοιχεία αλλά και από τον Τριστάνο και την Ιζόλδη (κατάνυξη του Liebestodt). H χρήση των αρπών σε αυτά τα σημεία είναι καταλυτικότερη από ότι στο προηγούμενο μέρος, οι οποίες ενισχύουν την κατανυκτική ατμόσφαιρα. Σε πιο ευαίσθητους ανθρώπους που ακούν προσεκτικά θα προκαλέσουν ρίγη και ίσως ένα ελαφρύ δάκρυ τα σημεία όπου μπαίνουν οι άρπες, οι οποίες προσπαθούν να επουλώσουν αλλά τελικά φέρνουν και αυτές πόνο. Η ιδέα του θανάτου και της κατάνυξης του 1ου μέρους επανέρχεται. Η απώλεια και οι συνέπειες της...
4. Finale. Feilich, nicht schnell
Θριαμβευτικά ξεκινά το φινάλε με όλα τα χάλκινα να δίνουν το βασικό θέμα. Θέμα που δείχνει το μεγαλείο, το άπιαστο. Όλοι οι μεγάλοι κινηματογραφικοί συνθέτες του 20ου αιώνα έχουν πρότυπο αυτό το θέμα και την ανάπτυξη του για να εκφράσουν το μεγαλειώδες. Αν ακούσει κανείς την μουσική του Star-Wars (ειδικά το θέμα της Αυτοκρατορείας) θα δει τα κοινά στοιχεία. O Bruckner σε αυτό το θέμα περιέγραψε ένα μεγάλο πολιτικό γεγονός της εποχής. Την μεγαλειώδη συνάντηση του Αυτοκράτορα της Αυστρίας με τον Τσάρο της Ρωσσίας. Το μέρος ακούγεται αρκετά εμβατηριακό με αρκετή χρήση των χάλκινων, χωρίς να υστερεί σε μελωδία. Γίνεται μια ανακεφαλαίωση των προηγούμενων με αναφορά και ανάκεφαλαίωση όλων των θεμάτων των προηγούμενων μερών. Στο τελευταία λεπτά του έργου όλα τα θέματα συναντιούνται ταυτόχρονα. Αυτά τα τελευταία λεπτά επανέρχεται και η ιδέα του θανάτου αυτή την φορά με την μορφή της εξαΰλωσης και έχουμε μια απόλυτα θριαμβευτική κορύφωση με την οποία κλείνει η συμφωνία, με τις ίδιες νότες που ξεκίνησε.
Μετά, ο προσεκτικός ακροατής, θέλει λίγη ώρα να συνέλθει από αυτό που άκουσε. Για αρκετό καιρό, αν το επιτρέψει το εαυτό του θα προβληματιστεί. Θα ρωτήσει και θα απαντήσει. Ίσως και να χαθεί στις σκέψεις του... Ωφέλιμο, ναι ή όχι; Χμ... δεν ξέρω. Ο καθένας μας προσωπικά πρέπει να τα δει αυτά τα θέματα μόνος του.
Προτάσεις ηχογραφήσεων (μινιμάλ)
Σε ερμηνείες θα είμαι λακωνικός και πιθανότητα να επανέλθω με κάποιες αναφορές. Είναι πάντως γεγονός ότι οι περισσότεροι μαέστροι και ορχήστρες θέλοντας και μή, το προσέγγισαν με πολύ μεγάλο σεβασμό.
Έτσι θα ξεκινήσω λίγο ανάποδα, με αντιπροτάσεις. Εγώ προσωπικά αποφεύγω αυτήν την συμφωνία από τύπους όπως ο Harnoncourt, Herreweghe και Norrington. Χάνουν πολύ στο συναίσθημα και στην έκφραση, βουλιάζουν στην προσπάθεια τους να αναδείξουν το καινούργιο και διαφορετικό. Είναι λάθος κατά την προσωπική μου εκτίμηση. Οι μεγάλοι μαέστροι, με τον παλιό τρόπο είναι πιο προσιτοί. Ούτως ή άλλως ο κύκλος φίλων του Bruckner, ήταν δάσκαλοι των μεγάλων μαέστρων. Κενές ερμηνείες.
Αναφέρω μέρικές που ακούω πολύ ευχαρίστα.
1. Eugene Jochum/Dresden Staatskapellen: Απόλυτος ερμηνευτής με όλα τα στοιχεία που θέλεις να ακούσεις. Δεν λείπει τίποτα. Εξαιρετική επίσης και η ερμηνεία του το 1949 στο Αμβούργο με σχετική αποδοχή του περιοριμού του ήχου (τα ηχοχρώματα είναι απίστευτα σε αυτή την συμφωνία)
2. Gunther Wand/NDR Symphony Orchestra: O Αγαπημένος μου Αγνός Μπουκνερικός μαέστρος, στην αγαπημένη μου ερμηνεία του έργου. Ζωντανή ηχογράφηση από τον Καθεδρικό ναό του Lubeck. Είχα την μεγάλη τύχη να παρακολουθήσω τότε ζωντανά μια από την σειρά των συναυλιών που είχα δοθεί τότε (1990-91). Αυτό που λέμε εξαϋλωση, το ένιωσε εκεί. Η μουσική, ο ναός, η απίθανη ερμηνεία... Όλα μαζί... Ευτυχώς το βρήκα αργότερα και σε CD για να το θυμάμαι..
3. H.v. Karajan - Wiener Philharmoniker, ζωντανή ηχογράφηση και βιντεοσκόπηση από την εκκλησία όπου υπηρετούσε ο Bruckner ως οργανίστας. Εξαιρετική φόρμα η ορχήστρα, καταπληκτική διεύθυνση από τον Karajan.
4. Giusepe Sinopoli/ Dresden Staatskappelen: Σύγχρονή Ερμηνεία βγαλμένη από την εντατική. Φουλ στην αδρεναλίνη και την ένταση. Τα μέλη της ορχήστρα πρέπει να ερμηνεύαν στην άκρη της καρέκλας με το φόβο να καταρεύσουν οποιαδήποτε στιγμή.
5. Herbert Blomstedt / Leipsing Gewandhaus: Τα τελευταία χρόνια, δεν είχα ακούσει μια ερμηνεία υψηλών προδιαγραφών. Ο Herbert Blomstedt στην τελευταία του συναυλία ως καλλιτεχνικός διευθυντής της Leipsing Gewandhaus (την θέση του πήρε ο Riccardo Chailly) διάλεξε την 8η του Bruckner. Ένα μόνο σχόλιο.. Παίζουνε θεοί και δαίμονες!
Σταματώ εδώ, παραλείπω επίτηδες πολλές μεγάλες ερμηνείες και ερμηνευτές, πιστεύοντας ότι θα υπάρξουν κάποιοι που θα τις καταθέσουν τις εντυπώσεις τους.
Δεν τελειώσαμε... Κάποια στιγμή θα επανέλθω...
Εισαγωγή για τον Συνθέτη:
Το ξέρω ότι ίσως να μην είμαι δίκαιος και να θεωρηθώ προκατειλημμένος αλλά ο Anton Bruckner ήταν ο μεγαλύτερος συμφωνιστής που πέρασε στην ιστορία της μουσικής. Όχι μόνο αποθέωσε την μουσική φόρμα, αλλά μέσα από τις συμφωνίες του, τις πολλές αναθεωρήσεις του, τις αντιδράσεις και τις συγκρούσεις που είχε από την εποχή του και τους ανθρώπους, διαφαίνονται πάντα 2 πράγματα. α) Σε οποιαδήποτε περίπτωση τα είχε βρει με τον εαυτό του και τις ανησυχίες του (μεταφυσικές και μη), β) προσπαθούσε να τα βρει με τον υπόλοιπο κόσμο με λίγα λόγια να τα "συμφωνήσει". Σχεδόν όλες τις φορές το μέγεθός του ως ευφυΐα ήταν πολύ μεγαλύτερο από τον υπολοίπων, μια και αυτοί οι φίλοι και εχθροί που του "έκαναν" παρατηρήσεις ήταν υποδεέστεροι του, παρόλα αυτά δεχόταν τις υποδείξεις και τις παρατηρήσεις και φρόντιζε να παρουσιάζει μέσα από την τέχνη του κάτι ισάξιο ή σπουδαιότερο. Αυτό για να επιτευχθεί, μπορούμε να φανταστούμε τι δυνάμεις χρειαζόταν, τι επιμονή και τι τεράστιες συγκρούσεις στο εσωτερικό του κόσμο; Τι αντοχή μπορεί να έχει ένας άνθρωπος;
Το μυστικό για την όλη επιτυχία, ήταν ότι τα είχε βρει με τον εαυτό του, χωρίς να είμαστε σίγουροι αν το γνώριζε. Τα είχε βρει με τον Θεό. Έτσι κάθε συμφωνία του είναι και μια ολοκληρωμένη δημιουργία (ακόμα και η 9η του όπου θεωρείται ημιτελής-κάτι που δεν ισχύει στους μεγάλους δημιουργούς, είναι ολοκληρωμένη απλά στην στυγνή αποδοχή της μουσικής ως τέχνης και τεχνικής υποθέτουμε ότι κάτι λείπει).
Έτσι κάθε συμφωνία που συνέθεται, ήταν ένας καινούργιος κόσμος. Ένα νέο σύμπαν. Ήταν Δημιουργός. Ενώ άλλοι μεγάλοι συνθέτες (να ανάψω λίγο τα αίματα, π.χ. Mahler) προσπαθούσαν να συμπεριλάβουν στην μουσική τους τα πάντα από τον κόσμο μας, ο Bruckner ελάχιστα ασχολήθηκε με αυτό. Δημιουργούσε έναν κόσμο. To Μπρουκνερικό σύμπαν. Πόσο δύσκολο ήταν αυτό να γίνει αποδεκτό. Είχαμε δημιουργία, εξέλιξη, προοδευτικότητα, καταστροφή και ολοκλήρωση.
Δύσκολος συνθέτης ο Master Bruckner... Δεν μπορεί να συνεπάρει με μια ευκαιριακή ακρόαση ή λίγα δευτερόλεπτα μουσική του. Όχι βέβαια, είναι άκρως ρομαντικός και μουσική του είναι Δωρική. Τεράστιες μουσικές πλάκες που αποκομμένες δεν σε αφήνουν να διακρίνεις το μεγαλείο της μουσικής δημιουργίας (παρά μόνο αν έχεις προχωρήσεις και επιθυμείς πλέον επιμέρους ανάλυση και μελέτη).
Οι δάσκαλοι του, του αποκάλυψαν το έργο των Berlioz, Lizst και Wagner στις σπουδές του για σύνθεση. Εν τω μεταξύ ήταν ένας ολοκληρωμένος οργανίστας, όπου είχε προχωρήσει μόνος του την τέχνη του οργάνου και ειδικά του αυτοσχεδιασμού. Μέχρι το τέλος έμεινε πιστός στο εκκλησιαστικό όργανο και μάλιστα ζήτησε να ενταφιαστεί κάτω από το όργανο της εκκλησιάς του Αγίου Φλωριάν.
Στην Βιέννη στην εποχή του, ήταν αναγνωρισμένος ως μουσικός παιδαγωγός και οργανίστας αλλά θεωρήθηκε αμφιλεγόμενος ως συνθέτης. Υπήρξε μεταξύ άλλων και δάσκαλος του Mahler και του Rott. Κύριο λόγο έπαιξε η αρέσκεια που είχε στον Wagner και στην αφιέρωση της 3ης Συμφωνίας σε αυτόν (ο Mahler αναγνώρισε την σπουδαιότητα της αλλά είχε αντιρρήσεις για την ενορχήστρωση και την ενορχήστρωσε εξ' αρχής ο ίδιος). Αυτό ήταν! Από τότε και μετά είχε μπει στο "μάτι" του κυκλώνα. Η μεγαλύτερη επιτυχία του εν ζωή ήταν η 7η συμφωνία και πολλοίς οφείλεται στο γεγονός ότι η πρεμιέρα της συμφωνίας δεν έγινε στην Βιέννη (όπου είχε ισχυρούς μουσικούς εχθρούς) αλλά στην Λειψία.
Η εποχή του ρομαντισμού είχε εξελίξεις που σήμαναν κρίση στην φόρμα της συμφωνίας. Η γαλλική σχολή είχε τις προτάσεις της για την εξέλιξη της φόρμας (Saint-Saens, Franck, D'indy κ.λπ), η γερμανική σχολή συνέχιζε την παράδοση της Μπετοβενικής αισθητικής με κύριο εκπρόσωπο τον Brahms. H Συμφωνία ως μουσικό είδος εξέφραζε την "απόλυτη" μουσική περισσότερο (ο Mahler μας έδειξε και την άλλη πορεία της) ενώ την λεγόμενη "προγραμματική" μουσική προσπαθούσε να εκφραστεί μέσω του "Συμφωνικού ποιήματος (ας θυμηθούμε ότι η 1η του Mahler ξεκίνησε ως συμφωνικό ποίημα).
Οι περισσότεροι θεωρούν τις συμφωνίες του Bruckner ως δείγματα απόλυτης μουσικής. Παρόλα αυτά η στις συμφωνίες του δινόταν επίσημα-ανεπίσημα προσονύμια (4η Ρομαντική, 7η Λυρική, 8η της Αποκαλύψεως).
H 8η συμφωνία
H 8η συμφωνία είναι ένας συνδυασμός απόλυτης και προγραμματικής μουσικής. Της δόθηκε ανεπίσημα το προσωνύμιο "της Αποκαλύψεως" μάλλον λόγω του 4ου μέρους. Από την μια ακολουθείται πίστα η συμφωνική φόρμα της σονάτας και από την άλλη η μουσική μας λέει κάποια ιστορία. Είναι η συμφωνία που γράφτηκε μετά την αποδοχή και την επιτυχία που είχε η 7η. O συνθέτης ήθελε να προχωρήσει σε μια συμφωνία που να είναι ισάξια και ανώτερη της επιτυχημένης συμφωνίας. Έμμελε όμως να είναι το έργο που τον κατατρόπωσε ψυχικά, τον οδήγησε σε βαριάς μορφής κατάθλιψη, όπου έπειτα το αναθεώρησε και αναθεώρησε πολλές φορές και γενικότερα η περίοδος δημιουργίας του έργου ήταν αυτή που τον ώθησε να επανεξετάσει και να αναθεωρήσει παλιότερες συμφωνίες του. Απευθύνθηκε στον μεγάλο μαέστρο της εποχής, που είχε διαδώσει την 7η του και που είχε χρεωθεί την επιτυχία της πρεμιέρας της 7ης στην Λειψία, τον Herman Levi. [Αγαπημένος μαέστρος και του Wagner, όπου του εμπιστεύθηκε την πρεμιέρα του Parsifal στο Bayreuth-παρότι Εβραίος - ιστορικά παράδοξα]. Έστειλε αποσπάσματα της παρτιτούρας στον Levi, o οποίος την θεώρησε αδύνατο να ερμηνευτεί. Εδώ υπάρχει αρκετή "μυθολογία", για το πόσο σκληρός ήταν ο Levi. H αλήθεια είναι ότι ο μαέστρος γνώριζε τον ευαίσθητο χαρακτήρα του Bruckner και απευθύνθηκε στον κοντινότερο φίλο του Bruckner του Ferdinard Loewe, έτσι ώστε ο Loewe να του εκφράσει πιο "ήπια" τις ενστάσεις του και τις παρατηρήσεις του. Ακόμα και αυτή η προσπάθεια ήπιας έκθεσης των ενστάσεων συνέτριψαν τον Bruckner.
Μέσα όμως από αυτήν την συντριβή βγήκε ένα τεράστιο έργο-μνημείο για τα επιτεύγματα της ανθρωπότητας. Η παρατήρηση του Levi στον Bruckner για το Trio του 2ου μέρους, ήταν η καλύτερη παρέμβαση που έγινε ποτέ στον συνθέτη. Η αναθεώρηση που ακολούθησε από τον Bruckner ήταν (κατά την προσωπική μου άποψη) η πιο έγκυρη που υπήρξε πότε. Ο ίδιος ο Bruckner, δήλωνε κατά την αναθεώρηση που έκανε στην συμφωνία του, ότι τα πράγματα έχουν μεγαλύτερο νόημα. Για μένα προσωπικά, είναι η πιο ξεκάθαρη παρέμβαση που έγινε, κάτι που ήταν καλό, έγινε τέλειο! Στις υπόλοιπες αλλαγές και αναθεωρήσεις που έκανε, μας έδινε εναλλακτικά ιδανικά όπως τα αρχικά, ή και υπολειπόμενα της αρχικής ιδέας. Σε αυτή την περίπτωση είναι ξεκάθαρη η ανωτερότητα της τελικής εκδοχής από την αρχική.
Η συμφωνία αφιερώθηκε στον Αυτοκράτορα Φραγκίσκο Ιωσήφ. Ο αυτοκράτορας αποδέχθηκε την αφιέρωση και συνέφερε στην έκδοση της Συμφωνίας. Προγραμματικά υπάρχει και αναφορά σε αυτόν.
Η διάρκεια της είναι μεγάλη και ξεπρνάει τα 80 λεπτά. Ας την δούμε στα 4 μέρη της:
1. Allegro moderato
To πρώτο μέρος είναι στην ουσία η αναγγελία του θανάτου. Ένα σκυθρωπό πρώτο μέρος. Ακούμε σε αυτό το προαίσθημα του θανάτου. Το θέμα και η μουσική του ανάπτυξη φαίνεται να έχει ρίζες σε μιά άρια-μονόλογο του Iπτάμενου Ολλανδού του Wagner: "Ihr Welten endet euren Lauf, ewige Vernichtung, nimm mich auf!", όπου ο Ολλανδός μετά από τα όσα πέρασε θεωρεί λύτρωση την φυγή. Ρυθμικά θα μας θυμίσει και το 1ο μέρος της 9ης συμφωνίας του Beethoven (ένα χαρακτηριστικό που συναντάμαι σε όλες σχεδόν τις συμφωνίες του Bruckner). Η εξέλιξη και η κορύφωση είναι εντυπωσιακές, όπου θα παρουσιασθούν χαρούμενοι και θριαμβευτικοί ήχοι, που μας υποδεικνύουν ένα πράγμα: την αποδοχή του θανάτου. Η 9η του Mahler διαπραγματεύτηκε επίσης με αυτό.
2. Scherzo. Allegro Moderato-Trio. Langsam
Μέχρι την 8η συμφωνία, ο Bruckner συνήθιζε να βάζει τα Scherzi του στο 3ο μέρος. Αυτό αλλάζει στην 8η (και στην 9η). Αποτελλεί το μεγαλύτερο σε διάρκεια από όλα τα Scherzi του. Εδώ έχουμε μια ξεκάθαρη αναφορά στον "Γερμανό Μίχελ". Θα μπορούσα να κάνω μια παραβατική αντιπαραβολή του Μίχελ με τον δικό μας Διγενή Ακρίτα. Ο Μίχελ είναι ένας ήρωας μυθιστορημάτων και ποιημάτων του Γερμανικού ρομαντισμού. Είναι σύμβολο Γερμανικής ενότητας, που πρέπει να επαγρυπνεί στις απειλές που μπορεί να δεχθεί η Γερμανία από τα σύνορά της. Ο Μίχελ είχε δυνάμεις που τις αντλούσε από τον αρχάγγελο Μιχαήλ (από το όνομα υπάρχει μια σύνδεση). Ένας ρομαντικός μύθος που παρερμηνεύτηκε και χρησιμοποιήθηκε αργότερα από Γερμανούς στρατιωτικούς-πολιτικούς στο 20ο αίωνα με όλες τις γνωστές συνέπειες. Στο Scherzo υπάρχει το μοτίβο του ύπνου, ο Μίχελ κοιμάται. Το μοτίβο του ύπνου δίνεται από τα βιολιά, ενώ από τις βιόλες και τα βιολοντσέλα ακούμε το μοτίβο-θέμα του Μιχελ. Γίνεται μια προσπάθεια να αφυπνιστεί ο Ακρίτας των Γερμανών. Συμβάλλουν επίσης αργότερα τα πνευστά και τα έγχορδα σε αυτή την αφύπνιση, το ξύπνημα. Εδώ πλεον γίνεται αντιληπτό (περισσότερο από τα άλλα μέρη) το πολύπλοκο της συμφωνίας του Bruckner. Από την μια έχουμε την δομή της σονάτας, που μπορεί να την ερμηνεύουν ομάδες οργάνων και παράλληλα να ακούμε άλλα όργανα από μόνα τους, να τραγουδούν να ερμηνέουν ένα Lied. Π.χ τα βιολία να τονίζουν και να εκθέτουν ένα θέμα και παράλληλα κάποιο από τα ξύλινα να "τραγουδεί" ένα γερμανικό Lied και παράλληλα να ακούμε και άλλες φωνές, που το επαναλαμβάνουν ή λένε κάτι άλλο. Για πρώτη φορά σε συμφωνία ο Bruckner χρησιμοποιεί άρπες στην 8η συμφωνία και εμφανίζονται στο 2ο μέρος, ως "φωνές". Στο 3ο μέρος αυτές οι "φωνές" από τις άρπες έχουν πιο κρίσιμο ρόλο.
Το Τrio από την άλλη μεριά, είναι σχεδόν χορικό και μας παρουσιάζεται η προσευχή του Μίχελ. Μια προσευχή-ονειροπόληση. Όλα αυτά δίνονται με τέλεια ηχοχρώματα από την ορχήστρα. Σημαντική και η παρουσία και των Wagner-tubas παράλληλα με τα κόρνα, δίνοντας μιας πιο ήρεμη αισθητική σε έντονες στιγμές. Από τα σπουδαιότερα μέρη που έχει γράψει ο Μάστορας.
3. Adagio. Feirlich Langsam; doch nicht schleppend
Αν κάποιος νομίζει ότι δεν μπορούσε να γραφτεί σπουδαιότερο Adagio από αυτό της 7ης, τότε δεν άκουσε προσεχτικά το Adagio της 8ης. Κατανυκτική η ατμόσφαιρα του μέρους αυτού, από έναν άνθρωπο με πραγματική πίστη στον Θεό. Εμφανέστατα ο Bruckner έφερε στοιχεία από τα Θρησκευτικά του στοιχεία αλλά και από τον Τριστάνο και την Ιζόλδη (κατάνυξη του Liebestodt). H χρήση των αρπών σε αυτά τα σημεία είναι καταλυτικότερη από ότι στο προηγούμενο μέρος, οι οποίες ενισχύουν την κατανυκτική ατμόσφαιρα. Σε πιο ευαίσθητους ανθρώπους που ακούν προσεκτικά θα προκαλέσουν ρίγη και ίσως ένα ελαφρύ δάκρυ τα σημεία όπου μπαίνουν οι άρπες, οι οποίες προσπαθούν να επουλώσουν αλλά τελικά φέρνουν και αυτές πόνο. Η ιδέα του θανάτου και της κατάνυξης του 1ου μέρους επανέρχεται. Η απώλεια και οι συνέπειες της...
4. Finale. Feilich, nicht schnell
Θριαμβευτικά ξεκινά το φινάλε με όλα τα χάλκινα να δίνουν το βασικό θέμα. Θέμα που δείχνει το μεγαλείο, το άπιαστο. Όλοι οι μεγάλοι κινηματογραφικοί συνθέτες του 20ου αιώνα έχουν πρότυπο αυτό το θέμα και την ανάπτυξη του για να εκφράσουν το μεγαλειώδες. Αν ακούσει κανείς την μουσική του Star-Wars (ειδικά το θέμα της Αυτοκρατορείας) θα δει τα κοινά στοιχεία. O Bruckner σε αυτό το θέμα περιέγραψε ένα μεγάλο πολιτικό γεγονός της εποχής. Την μεγαλειώδη συνάντηση του Αυτοκράτορα της Αυστρίας με τον Τσάρο της Ρωσσίας. Το μέρος ακούγεται αρκετά εμβατηριακό με αρκετή χρήση των χάλκινων, χωρίς να υστερεί σε μελωδία. Γίνεται μια ανακεφαλαίωση των προηγούμενων με αναφορά και ανάκεφαλαίωση όλων των θεμάτων των προηγούμενων μερών. Στο τελευταία λεπτά του έργου όλα τα θέματα συναντιούνται ταυτόχρονα. Αυτά τα τελευταία λεπτά επανέρχεται και η ιδέα του θανάτου αυτή την φορά με την μορφή της εξαΰλωσης και έχουμε μια απόλυτα θριαμβευτική κορύφωση με την οποία κλείνει η συμφωνία, με τις ίδιες νότες που ξεκίνησε.
Μετά, ο προσεκτικός ακροατής, θέλει λίγη ώρα να συνέλθει από αυτό που άκουσε. Για αρκετό καιρό, αν το επιτρέψει το εαυτό του θα προβληματιστεί. Θα ρωτήσει και θα απαντήσει. Ίσως και να χαθεί στις σκέψεις του... Ωφέλιμο, ναι ή όχι; Χμ... δεν ξέρω. Ο καθένας μας προσωπικά πρέπει να τα δει αυτά τα θέματα μόνος του.
Προτάσεις ηχογραφήσεων (μινιμάλ)
Σε ερμηνείες θα είμαι λακωνικός και πιθανότητα να επανέλθω με κάποιες αναφορές. Είναι πάντως γεγονός ότι οι περισσότεροι μαέστροι και ορχήστρες θέλοντας και μή, το προσέγγισαν με πολύ μεγάλο σεβασμό.
Έτσι θα ξεκινήσω λίγο ανάποδα, με αντιπροτάσεις. Εγώ προσωπικά αποφεύγω αυτήν την συμφωνία από τύπους όπως ο Harnoncourt, Herreweghe και Norrington. Χάνουν πολύ στο συναίσθημα και στην έκφραση, βουλιάζουν στην προσπάθεια τους να αναδείξουν το καινούργιο και διαφορετικό. Είναι λάθος κατά την προσωπική μου εκτίμηση. Οι μεγάλοι μαέστροι, με τον παλιό τρόπο είναι πιο προσιτοί. Ούτως ή άλλως ο κύκλος φίλων του Bruckner, ήταν δάσκαλοι των μεγάλων μαέστρων. Κενές ερμηνείες.
Αναφέρω μέρικές που ακούω πολύ ευχαρίστα.
1. Eugene Jochum/Dresden Staatskapellen: Απόλυτος ερμηνευτής με όλα τα στοιχεία που θέλεις να ακούσεις. Δεν λείπει τίποτα. Εξαιρετική επίσης και η ερμηνεία του το 1949 στο Αμβούργο με σχετική αποδοχή του περιοριμού του ήχου (τα ηχοχρώματα είναι απίστευτα σε αυτή την συμφωνία)
2. Gunther Wand/NDR Symphony Orchestra: O Αγαπημένος μου Αγνός Μπουκνερικός μαέστρος, στην αγαπημένη μου ερμηνεία του έργου. Ζωντανή ηχογράφηση από τον Καθεδρικό ναό του Lubeck. Είχα την μεγάλη τύχη να παρακολουθήσω τότε ζωντανά μια από την σειρά των συναυλιών που είχα δοθεί τότε (1990-91). Αυτό που λέμε εξαϋλωση, το ένιωσε εκεί. Η μουσική, ο ναός, η απίθανη ερμηνεία... Όλα μαζί... Ευτυχώς το βρήκα αργότερα και σε CD για να το θυμάμαι..
3. H.v. Karajan - Wiener Philharmoniker, ζωντανή ηχογράφηση και βιντεοσκόπηση από την εκκλησία όπου υπηρετούσε ο Bruckner ως οργανίστας. Εξαιρετική φόρμα η ορχήστρα, καταπληκτική διεύθυνση από τον Karajan.
4. Giusepe Sinopoli/ Dresden Staatskappelen: Σύγχρονή Ερμηνεία βγαλμένη από την εντατική. Φουλ στην αδρεναλίνη και την ένταση. Τα μέλη της ορχήστρα πρέπει να ερμηνεύαν στην άκρη της καρέκλας με το φόβο να καταρεύσουν οποιαδήποτε στιγμή.
5. Herbert Blomstedt / Leipsing Gewandhaus: Τα τελευταία χρόνια, δεν είχα ακούσει μια ερμηνεία υψηλών προδιαγραφών. Ο Herbert Blomstedt στην τελευταία του συναυλία ως καλλιτεχνικός διευθυντής της Leipsing Gewandhaus (την θέση του πήρε ο Riccardo Chailly) διάλεξε την 8η του Bruckner. Ένα μόνο σχόλιο.. Παίζουνε θεοί και δαίμονες!
Σταματώ εδώ, παραλείπω επίτηδες πολλές μεγάλες ερμηνείες και ερμηνευτές, πιστεύοντας ότι θα υπάρξουν κάποιοι που θα τις καταθέσουν τις εντυπώσεις τους.
Δεν τελειώσαμε... Κάποια στιγμή θα επανέλθω...
