'Κουρέλια'...

Το ragtime θεωρείται η απαρχή της τζάζ και προέρχεται από τον όρο ragged time: κουρελιασμένος (βλέπε ατημέλητος, κακά συγχρονισμένος) χρόνος. Ερχεται κατευθείαν από την Ευρωπαϊκή πιανιστική παράδοση που οι μαύροι άκουγαν στα σπίτια των λευκών, ιδιαίτερα των Γάλλων εμιγκρέδων της Νέας Ορλεάνης. Εξελίχθηκε παράλληλα στη Ν. Ορλεάνη (με τον Jelly Roll Morton που θεωρούσε ότι ο ίδιος ‘εφεύρε’ τη τζάζ) και στο Μιζούρι με τον Scott Joplin. Οι μουσικολόγοι θεωρούν πως εμπεριέχει ό τι σημαντικό έγινε πριν από αυτό πάνω στη μουσική για πιάνο, με ιδιαίτερη έμφαση στον Chopin και ιδιαίτερα στον Liszt με τα εμβατήρια και τις πόλκες του. Οι μαύροι ανακάτεψαν στο μίγμα ρυθμούς και χρόνους Αφρικάνικης προέλευσης. Ο Joachim Berendt -The Jazz Book: From Ragtime To Fusion And Beyond, 6th edition (Lawrence Hill Books, Brooklyn, New York, 1992)- παρατηρεί πως η βασική διαφορά του με την Ευρωπαϊκή πιανιστική μουσική του 19ου αιώνα είναι πως στο ragtime, ο ρυθμός είναι αυτός που υπαγορεύει και δίνει το γενικό πρόσταγμα στη μελωδία. Το ragtime είναι swing του κερατά. Του λείπει το στοιχείο του αυτοσχεδιασμού βέβαια μιάς και πρόκειται για δομημένες συνθέσεις. Αυτό ήρθε αργότερα, μόλις το ragtime πέρασε στους πιανίστες του Χάρλεμ που άρχισαν τα νταηλίκια και τις μαγκιές.
Θα σταθώ στον μεγάλο Scott Joplin (1868-1917), μία ιδιοφυία από το Τέξας που έγραψε το πρώτο ‘ποπ’ κομμάτι που ξεπέρασε τις 1.000.000 πωλήσεις, το Maple Leaf Rag. Είναι αυτός που έγραψε επίσης το διάσημο The Entertainer, το κομμάτι που δέσποζε στην ταινία του George Roy Hill με τίτλο ‘Το Κεντρί’ (1973). Ο Joplin έμαθε την τέχνη του από τη μάνα του που δούλευε παραδουλεύτρα σε σπίτια λευκών, άκουγε τις μουσικές που έπαιζαν στο πιάνο και μετά τις μάθαινε η ίδια και τις δίδασκε και στο γυιό της. Συμπλήρωσε τη μαθητεία του δίπλα στους πιανίστες που έπαιζαν στα τοπικά μπορντέλα και μετά 'ψάχτηκε' μόνος του. Εγραψε πολλά επιτυχημένα rags που του απέφεραν έναν σχετικά εύπορο βίο αλλά το ‘κάρβουνο’ που τον έκαιγε εσωτερικά ήταν πως ήθελε να αναγνωρισθεί σαν συνθέτης Σοβαρής μουσικής. Εγραψε λοιπόν μία όπερα με τον τίτλο ‘Treemonisha’ την οποία όμως κανείς δεν ενδιαφέρθηκε να ‘ανεβάσει’: ποιός να πάρει στα σοβαρά έναν μαύρο συνθέτη που έγραφε rags εκείνη την εποχή; Ο Scott Joplin πέθανε με το μαράζι. Το ...’αστείο’ είναι πως η οπερά του ηχογραφήθηκε κάπου 50 χρόνια μετά και κυκλοφόρησε από την Deutsche Grammophon. Εκείνη η μερίδα του κοινού που είναι σχετικά ‘περιπετειώδης’ και μπήκε στον κόπο να την ακούσει, ανακάλυψε έναν συνθέτη πολύ ενδιαφέροντα και ένα έργο που λίγα είχε να ζηλέψει από τις όπερες ανθρώπων σαν τον Gounod ή τον Massenet.
Αλλά θέλω εδώ να μείνω στα πιανιστικά του και να σας συστήσω ένα εκπληκτικό άλμπουμ του που κυκλοφόρησε η Naxos στη σειρά της American Classics με τίτλο Scott Joplin: Piano Rags και εκτελεστή τον Alexander Peskanov. 14 διαμάντια παρελαύνουν εδώ αλλά ο πιανίστας κρατάει το καλύτερο για το τέλος: είναι το Bethena: ‘A Concert Waltz’, ένα βαλς concertante, ίσως η πιο απαιτητική σύνθεση που έγραψε ποτέ. Εδώ, πέρα από την σπαρακτική μελωδία που δεσπόζει, τα χέρια εμπλέκονται σ έναν αντιστικτικό διάλογο απίστευτης ομορφιάς και υψηλότατης καλλιτεχνίας που δείχνει ότι ο Joplin ήξερε την μουσική του Κάντορα καλύτερα κι από την τσέπη του. Η βασική επιρροή όμως είναι ο Chopin. Πέρα από το γεγονός ότι ο μεγάλος Πολωνός λάτρευε τον Μπαχ και δήλωνε πως είναι η κατεξοχήν επήρειά του, ο Chopin κατά τη γνώμη μου είναι ο πιο ‘κοντινός’ στη τζάζ από όλους τους μεγάλους συνθέτες του 19ου αιώνα. Οποιος έχει ακούσει προσεκτικά τις Μαζούρκες του, Ξέρει. Λέω τις Μαζούρκες γιατί σε αυτές, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού στον Chopin, βλέπει κανείς ένα Εργο που ανήκει σε αποκλειστικά δική του μουσική παράδοση: που σέβεται απεριόριστα ό τι προηγήθηκε από αυτό αλλά τολμά να είναι άκρως πρωτότυπο και προσωπικό και να προσφέρει αδιανόητες ρυθμικές ελευθερίες στον εκτελεστή. ‘Απλά’ φολκ μοτίβα αλλά με ακραία επιτηδευμένη διαχείριση και ηχοχρωματικούς πειραματισμούς ανήκουστους για την εποχή τους μας λέει ο Charles Rosen για τις Μαζούρκες -Τhe Romantic Generation, Harvard University Press, 1995- πράγματα που, όπως παρατηρεί ο ίδιος, τις τοποθετούν κάποια έτη φωτός πέρα από τη Γερμανική-Ιταλική-Γαλλική παράδοση που βασίλευε στα σαλόνια εκείνη την εποχή. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, οι μισές περίπου από αυτές ηχούν ήκιστα τελεσίδικες όσον αφορά τον τρόπο που τελειώνουν: λες και ο συνθέτης διάλεξε ένα κλείσιμο ανάμεσα σε τρία ή τέσσερα εξίσου πιθανά προς τα οποία θα μπορούσε κάλλιστα να στραφεί.
Οσοι μπορείτε να το βρείτε και ...’τό’χει η κούτρα σας να κατεβάζει ψείρες’, ακούστε αυτό το εκπληκτικό βαλς του Scott Joplin αγαπητοί φίλοι. Και πείτε μου αν δεν του αξίζει δικαιωματικά μία θέση στο Πάνθεο της ωραιότερης μουσικής που γράφτηκε ποτέ για σόλο πιάνο. Περιττεύει να πώ πως η αβυσσαλέα Σλάβικη ιδιοσυγκρασία του πιανίστα κάνει εδώ θαύματα. Στα ρυθμικά rags είναι εξαιρετικός αλλά στο 'Bethena' αγγίζει το Τέλειο. Αυτή τη σχοινοβασία ανάμεσα στο ευγενές νοσταλγικό τραγούδι και τον σπαραχτικό θρήνο που σου φέρνει στο νού κάποια βαρειά προσωπική απώλεια, δεν την έχω ποτέ ακούσει να αποδίδεται πιο εξαίσια και πιο πειστικά.