Τα κίνητρα των νεκρών συγγραφέων
Ο παραλογισμός της πνευματικής ιδιοκτησίας χτύπησε και το έργο του Νίκου Καζαντζάκη
Ενός παραλογισμού μύριοι έπονται. Και ο παραλογισμός στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι αυτό που ο Αμερικανός διπλωμάτης Χάρλαν Κλίβελαντ ονόμαζε «ένα λάθος επίθετο για ένα λάθος ουσιαστικό», την πνευματική ιδιοκτησία. Η τύχη των έργων του Νίκου Καζαντζάκη αποδεικνύει του λόγου το αληθές.
Ο μεγάλος Ελληνας συγγραφέας πέθανε το 1957. Κληροδότησε τα δικαιώματα του έργου του η σύζυγός του Ελένη Καζαντζάκη, η οποία με τη σειρά της παραχώρησε σε πολύ προχωρημένη ηλικία τα πνευματικά δικαιώματα επί του έργου του Νίκου Καζαντζάκη στον υιοθετημένο γιο της κ. Πάτροκλο Σταύρου. Ο τελευταίος, σύμφωνα με απόφαση του Αρείου Πάγου, δεν εισπράττει απλώς τα δικαιώματα του θανόντος προ πεντηκονταετίας μεγάλου συγγραφέα. Εχει και τον αποκλειστικό λόγο, για το αν θα εκδοθεί, πώς θα εκδοθεί και το τι θα εκδοθεί από το πολυσχιδές έργο του Νίκου Καζαντζάκη.
Αυτό όμως δημιουργεί τεράστια προβλήματα. Κατά κοινή ομολογία οι εκδόσεις του έργου είναι τουλάχιστον ανεπαρκείς για τα σύγχρονα δεδομένα. «Βρισκόμαστε μπροστά σε βιβλία - φέρετρα που δεν διαβάζονται, πολλά είναι κακέκτυπα και δεν έχουν ενιαία εκδοτική μορφή, ενώ κάποια δεν υπάρχουν κιόλας», υποστηρίζει ο συγγραφέας, και ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης. («Τα Νέα» 10.1.2011)
Σύμφωνα με τον κ. Γιώργο Στασινάκη, πρόεδρο της «Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη»: «Ο κ. Σταύρου δεν ενδιαφέρεται για την προαγωγή, την προβολή και την ψηφιοποίηση του έργου του Καζαντζάκη ούτε για τη συγκέντρωση και έκδοση του θησαυρού των επιστολών και άρθρων του που βρίσκονται σκορπισμένα σε εφημερίδες και περιοδικά» («Βήμα» 11.1.2011). Σύμφωνα με τον ίδιο: «Σε ορισμένες χώρες δεν βρίσκει κανείς να αγοράσει ούτε ένα βιβλίο του Καζαντζάκη, όπως για παράδειγμα στις Κάτω Χώρες, τη Νορβηγία και την Ιταλία. Σε άλλες χώρες όπως το Βέλγιο, η Γαλλία, η Ελβετία και στη Λατινική Αμερική βρίσκει κανείς μόνο ένα βιβλίο, συνήθως τον “Αλέξη Ζορμπά”!»
Γι’ αυτό τον λόγο 4.008 προσωπικότητες των Γραμμάτων, των Τεχνών, της πολιτικής και συλλογικών φορέων, από 92 χώρες, υπέγραψαν ανοιχτή επιστολή προς την ελληνική πολιτεία για να επιληφθεί του θέματος. Το υπουργείο Πολιτισμού συνέστησε επιτροπή από λογοτέχνες και καθηγητές, η οποία όμως δεν πρόλαβε να κάνει κάτι γιατί ο νομικός κληρονόμος των έργων του Καζαντζάκη προσέφυγε στα δικαστήρια και το έργο του μεγάλου συγγραφέα κλείδωσε μέχρι το 2027, τότε που πιθανώς θα λήξουν τα πνευματικά δικαιώματα. Αναφέρουμε τη λέξη «πιθανώς», διότι η παγκόσμια βιομηχανία διαχείρισης πνευματικών έργων νεκρών συγγραφέων εργάζεται πυρετωδώς για να μεγεθύνει την περίοδο εκμετάλλευσης των πνευματικών έργων στο διηνεκές.
Το πρόβλημα όμως εδώ ξεκινά από έναν παγκοσμίως θεσμοθετημένο παραλογισμό, τον οποίο προωθούν με νύχια και με δόντια οι ισχυρές επιχειρήσεις media και διά των λόμπι τον έκαναν νόμο πρώτα στις ΗΠΑ και μετά σε ολόκληρο τον κόσμο. Είναι δε κάτι για το οποίο έχει γίνει τόσο μεγάλη προπαγανδιστική δουλειά που ο παραλογισμός ακούγεται λογικός. Ο κ. Αντώνης Βγόντζας, δικηγόρος του κ. Πάτροκλου Σταύρου στην υπόθεση των πνευματικών δικαιωμάτων, σημείωσε: «Ιστορικά έχει αποδειχθεί ότι η πνευματική ιδιοκτησία, παρέχει στον δημιουργό τα αναγκαία οικονομικά οφέλη για να ζήσει και να συνεχίζει τη δημιουργία του και αποτελεί κίνητρο για πολιτιστική ανάπτυξη» («Καθημερινή» 25.3.2011). Σωστά, μόνο που ο Νίκος Καζαντζάκης είναι εδώ και 55 χρόνια νεκρός και η κατοχή των δικαιωμάτων του έργου του από τον κ. Πάτροκλο Σταύρου δεν αποτελεί κανένα κίνητρο για τον νεκρό Καζαντζάκη για να συνεχίσει τη δημιουργία του. Και αυτό δεν είναι καν το χειρότερο σ’ αυτή την δήλωση του κ. Βγόντζα. Οπως λέει ο ίδιος: «Δεν συμμερίζομαι τη διαπίστωση για την ύπαρξη προβλημάτων στις εκδόσεις του έργου του Ν. Καζαντζάκη... δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο “εκσυγχρονισμός” των έργων μεγάλων συγγραφέων είτε στη μορφή είτε στη στίξη είτε στην απλούστευση της στίξης είτε της μεταφοράς τους σε πιο σύγχρονη λαλιά είναι η εξαίρεση και συχνά το αποτέλεσμα χαρακτηρίζεται από αποτυχία». Φτάσαμε δηλαδή στο σημείο να κρίνουν οι δικηγόροι την αξία ενός λογοτεχνικού έργου, τι αξίζει να εκσυγχρονιστεί και τι όχι. Κι αυτό είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Η διάχυση της πνευματικής δημιουργίας περνά πλέον μέσα από τα δικαστήρια σε μια απέλπιδα προσπάθεια του καπιταλισμού να φτιάξει ιδιοκτησία και σχέσεις εκμετάλλευσης εκεί που λογικά δεν μπορεί να υπάρξει ιδιοκτησία.
Ετσι στο πρώτο Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών πέρασε το άρθρο 8 που προβλέπει ότι «Το Κογκρέσο θα έχει την εξουσία... να προωθήσει την πρόοδο της επιστήμης και των πρακτικών τεχνών, εξασφαλίζοντας, για περιορισμένο χρόνο, στους δημιουργούς και εφευρέτες τα αποκλειστικά δικαιώματα στα έργα και τις ανακαλύψεις τους». Ηταν ένα ιδιόρρυθμο νομικό κατασκεύασμα, ένα τεχνητό μονοπώλιο για περιορισμένο χρονικό διάστημα, ώστε να πληρώνονται οι δημιουργοί. Οι πρώτοι νόμοι σε Βρετανία και ΗΠΑ κατοχύρωναν την αποκλειστική εκμετάλλευση των έργων από τους δημιουργούς για 28 και 14 χρόνια αντίστοιχα. Κατόπιν τα έργα γινόταν δημόσια περιουσία. Οποιοσδήποτε μπορούσε να τα αναπαράγει.
Σήμερα, υπό το πρόσχημα του κινήτρου στους δημιουργούς, η πνευματική ιδιοκτησία εκτείνεται στα 70 χρόνια μετά τον θάνατο του δημιουργού, λες και κάποιος μπορεί να συγγράψει ή να συνθέσει και μετά τον... θάνατό του. Ετσι πολλά έργα των αρχών του περασμένου αιώνα, που σήμερα θα ήταν δημόσιο κτήμα, δεν μπορούν να αναπαραχθούν ελεύθερα. Στην ουσία, δηλαδή, οι ισχυροί μεσάζοντες της πνευματικής δουλειάς κλέβουν –διά της νομοθετικής θέσπισης μονοπωλιακών δικαιωμάτων– έργα από τον δημόσιο
Οι επεκτάσεις του χρόνου προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας (στις ΗΠΑ και μετά σε ολόκληρο τον κόσμο). Η γκρίζα γραμμή ονομάζεται πλέον «η καμπύλη του Μίκι Μάους». Κάθε φορά που έληγαν τα δικαιώματα του κερδοφόρου αυτού χαρακτήρα της Disney το Κογκρέσο περνούσε νόμο για επέκταση των δικαιωμάτων επί όλων των πνευματικών έργων. Eτσι τα δικαιώματα του Μίκι Μάους, που δημιουργήθηκε το 1928, έληγαν μετά πενήντα χρόνια. Tο 1978 πέρασε νόμος επέκτασης στα 75 έτη. Πριν λήξει κι αυτή η περίοδος και το 2003 ο Μίκι Μάους γίνει δημόσια ιδιοκτησία, πέρασε υπό την πίεση των λόμπι νέος νόμος που επέκτεινε την πνευματική ιδιοκτησία στα 95 χρόνια. Τώρα υποτίθεται ότι τα δικαιώματα λήγουν το 2023. Αλλά τα λόμπι των media πιέζουν να ερμηνευτεί η συνταγματική επιταγή του «περιορισμένου χρόνου» σε κάτι που θα λέει... «η αιωνιότητα πλην μια μέρα».
